زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

سندرم‌های متابوليك در كودكان و نوجوانان چاق

كمتر از دو دهه قبل مهم‌ترین مشكل بهداشتی كودكان در جهان سوم، سوءتغذیه و در كشورهای صنعتی چاقی بود. در سال‌های اخیر به علت تغییر شرایط زندگی، چاقی به عنوان یك اپیدمی بزرگ و خاموش، كودكان بسیاری از مناطق دنیا را تحت تاثیر قرار داده است.

چاقی با اندازه‌گیری وزن، قد و تعیین نسبت وزن به قد یا B.M.I، سنجش میزان چربی‌های زیر پوست در نواحی بازوها، پهلوها و زیر استخوان كتف (Scapula) و اندازه‌گیری دور كمر و مقایسه آن با استانداردهای طبیعی تشخیص داده می‌شود.

BMI طبیعی در دوران كودكی با سن تغییر می‌كند و به همین جهت منحنی‌های طبیعی متعددی متناسب با سن و جنس تهیه شده است. اگر BMI كودكی بیش از 95 درصد منحنی مربوطه باشد، چاق و اگر بین 85 درصد تا 95 درصد قرار بگیرد، در معرض خطر چاقی محسوب می‌شود.

پاتوفیزیولوژی:

برای بروز چاقی یك سیستم پیچیده و دقیق با دخالت عوامل هورمونی، عصبی و محیطی همكاری می‌كنند. میزان اشتها و دریافت انرژی با توجه به نشانه‌هایی كه از محیط به هیپوتالاموس می‌رسد تنظیم می‌گردد و با توجه به وضعیت ژنتیك شخص كه ثابت و غیرقابل تغییر است، عوامل محیطی نقش چشمگیری در بروز و یا پیشگیری از چاقی دارند؛ به همین جهت مهم‌ترین بخش قابل مداخله در پیشگیری و درمان چاقی، تاثیر بر عوامل محیطی است.

آیا شرایط دوران جنینی و شیرخواری در بروز چاقی موثر است؟

اولین بار آقای باركر در سال 1989 با انتشار مقاله‌ای در مجله لائست به ریشه بیماری‌های متابولیك در دوران جنینی اشاره كرد و از آن موقع مطالعات وسیعی در این زمینه انجام شده كه ارتباط بین شرایط زندگی جنینی و اوایل شیرخواری با بروز بیماری‌های قلب و عروق، سرطان، دیابت نوع دوم و چاقی ثابت شده است.

دوران جنینی به علت سرعت بالای تقسیم و تكامل سلولی شرایط حساسی است و عوامل محیطی از جمله تغذیه در چگونگی رشد جفت و جنین و میزان نسج چربی وی موثرند كه این تغییرات، جنین را برای بروز بیماری‌های متابولیكی و غدد در آینده آماده می‌كند. هر چند ژنتیك در سرنوشت آینده فرد موثر است، ولی بخش قابل مداخله در سلامت هر فرد، عوامل محیطی و تغذیه او می‌باشد. با استناد به مطالعات فوق می‌توان نتیجه گرفت تامین سلامت جسمی و روانی نوزادان، شیرخواران و كودكان و حفاظت از سلامت نوجوانان، به‌خصوص دختران و مراقبت‌های خوب دوران بارداری از مادر و جنین برای پیشگیری از تولد نوزادان كم‌وزن یا با وزن اضافه با اقدامات همه‌جانبه بهداشتی – تغذیه‌ای، كوشش موثری برای حفظ سلامت جامعه از جمله پیشگیری از بروز چاقی و عواقب آن می‌باشد.

بعد از تولد، تغذیه انحصاری و كامل با شیر مادر در شش ماه اول زندگی و ادامه آن با غذای كمكی مناسب و صحیح تا دو سالگی، ضامن تامین سلامت كودك و پیشگیری از چاقی او خواهد بود.

آیا زمان بروز چاقی بر میزان عوارض آن موثر است؟

نسج چربی بالغینی كه چاقی را از دوران كودكی با خود داشته‌اند، به طور متناسب در تمام بدن آنها قرار گرفته است؛ اما در افرادی كه در كودكی وزن متعادل داشته و یا لاغر بوده‌اند و بعد از بلوغ چاق شده‌اند، تراكم بافت چربی در اعضا حساس و احشا بیشتر و عوارض مربوط به آن نیز بیشتر است. پس از بیست‌ سالگی به ازای هر 10 درصد افزایش وزن، احتمال بروز مشكلات عروق كرونر قلب، 17 درصد بیشتر خواهد شد.

اگر این شرایط همراه با كلسترول بالا، دیابت، فشارخون بالا و كمی فعالیت فیزیكی باشد،‌ احتمال بروز عوارض قلبی و عروقی و در نتیجه مرگ و میر ناشی از آن افزایش خواهد یافت.

عوارض چاقی:

بیش از 22 میلیون كودكان زیر پنج سال چاق هستند و از عوارضی مثل آپنه‌های انسدادی،‌ مشكلات ارتوپدی، اختلالات متابولیسم گلوكز، اختلالات قلب و عروق، فشار خون بالا و اختلالات جنسی رنج می‌برند.

سندرم متابولیك چیست؟

به مجموعه اختلالات متابولیسم قندها، چربی‌ها، انعقاد خون و افزایش فشار خون كه معمولا همراه چاقی هستند سندرم متابولیك می‌گویند.

هر كودك چاقی با BMI بیش از 95 درصد منحنی استاندارد و دور كمر بیش از 85 درصد باید از نظر سندرم متابولیك بررسی شود. همچنین، مشخص شده است كه 47 درصد دخترانی كه تخمدان پلی‌كیستیك دارند، همزمان به سندرم متابولیك هم دچارند.

ریسك‌فاكتورهای بروز سندرم متابولیك عبارتند از:

1) وزن كم هنگام تولد

2) چاقی دوران كودكی

3) تغذیه با شیر مصنوعی

4) شیوه نامناسب زندگی 5) تماشای تلویزیون بیش از دو ساعت در شبانه‌روز

6) مصرف غذاهای آماده (Fast food) بیش از سه بار در هفته

7) چاقی پدر و مادر

8) سوابق خانوادگی دیابت و بیماری‌های قلب و عروق و

9) سطح اقتصادی پایین خانواده

عوارض چاقی:

1) كبد چرب غیرالكلی (NASH) شایع‌ترین پدیده‌ای است كه در 20 تا 25 درصد كودكان چاق رخ می‌دهد. این پدیده ممكن است به فیبروز و سیروز كبدی منجر شود.

2) تخمدان پلی كیستیك و بلوغ زودرس در دختران چاق و هیپوگنادیسم در پسران چاق شایع است. به طور كلی اختلالات هورمونی در مبتلایان به چاقی پدیده شایعی است كه كاهش وزن می‌تواند تا حدودی در اصلاح آن تاثیر داشته باشد.

3) اختلالات خواب در افراد چاق بسیار شایع می‌باشد (94 درصد چاق‌ها اختلال خواب دارند) كه كمابیش موجب خستگی مفرط می‌تواند در روند كار روزانه آنها نیز تاثیر منفی بگذارد.

آپنه انسدادی (Obstructive Sleep Apnea) یكی از اختلالات شایع افراد چاق است و در صورتی كه درمان نشود به هیپرتانسیون ریوی و هیپرتروفی بطن راست منجر می‌گردد.

4) مشكلات ارتوپدی یكی از عوارض چاقی است و پیوسته باید در این زمینه خدمات ارتوپدی به نیازمندان ارائه گردد.

5) سنگ‌های صفراوی نیز از عوارض شناخته‌شده چاقی می‌باشد كه پزشكان باید منتظر بروز نشانه‌های آن باشند.

6) عوارض اجتماعی چاقی بسیار زیاد و شامل تنبلی، كمی اعتماد به نفس، مشكلات رفتاری در تغذیه و مسائل روانی است. دختران چاق تحصیلات كمتر، وضعیت اقتصادی پایین‌تر و شانس ازدواج كمتری دارند.

چاقی و آترواسكلروزیس:

چاقی‌های دوران كودكی با افزایش ریسك‌فاكتورهای بیماری‌های قلب و عروق همراه است؛ مانند افزایش CRP، افزایش میزان تری‌گلیسیرید خون، و كاهش HDL و افزایش مقاومت به انسولین خون. ممكن است تمامی این تغییرات در یك كودك چاق بروز نكند؛ ولی هر چه شدت چاقی بیشتر و مدت آن طولانی‌تر باشد، احتمال بروز این عوارض بیشتر می‌شود.

ارزیابی آترواسكلروزیس:

اولین آثار آترواسكلروزیس در حدود سه سالگی و بیشتر در آئورت مشاهده می‌شود و حدود 5 تا 10 سال بعد آثار آن در عروق كرونر قلب بروز می‌كند. به وسیله Electron Beam Tomography و Bilateral Mode Ultrason می‌توان شدت آترواسكلروزیس را در عروق كاروتید و كرونر مشخص نمود.

مكانیسم بروز آترواسكلروزیس:

به علت فعل و انفعالات پیچیده بین آندوتلیوم عروق، چربی‌های خون، پلاكت‌ها و واكنش‌های التهابی، در عضلات صاف جدار عروق بروز می‌كند. ژنتیك هم در بروز چاقی موثر است و احتمالا همان ژنی كه موجب چاقی می‌شود در بروز آترواسكلروزنا هم نقش دارد. عامل مهم دیگر تغذیه نامناسب است؛ به‌خصوص اگر همراه با مصرف سیگار، الكل و فعالیت فیزیكی كم هم باشد و بالاخره باید نقش نارسی و كم‌وزنی هنگام تولد، آلودگی هوا و شیوه زندگی (Life Style) را در نظر داشت. باید توجه نمود كه نسج چربی یك ساخت فعال است كه CRP، انترلوكین 6 و لپتین ترشح می‌كند. كلیه ترشحات این بافت را Adipokines می‌نامند كه در مجموع منجر به افزایش اشتها، فعالیت بیشتر سلول‌های جدار عروق و بروز كالسیفیكاسیون جدار عروق می‌گردند. با وجودی كه سال‌هاست كلیه ریسك‌فاكتورهای بیماری‌های قلب و عروق شناخته شده‌اند، اما میزان شیوع و بروز بیماری در بین مردم دنیا تغییر چشمگیری حاصل نكرده است. این مطلب حاكی از آن است كه مناسبت‌های فرهنگی موثر نبوده و اقدامات پیشگیرانه بموقع انجام نمی‌شود. در حال حاضر كارشناسان بهداشتی معتقدند كه پیشگیری باید از سنین پایین و از طریق تغذیه مناسب و تغییر شیوه زندگی شروع شود و مهم‌ترین آن تغذیه با شیر مادر در دو سال اول زندگی است.

پزشكان اطفال باید مواظب رشد و نمو طبیعی كودكان بوده و بررسی و پیشگیری از چاقی، جزء اقدامات اصلی پزشكان باشد. استاندارد كردن روغن‌های خوراكی، دخالت در نحوه ارائه غذاهای آماده بوفه‌ها و غذاهای مدارس، ارائه تنقلات بهداشتی، برنامه‌ریزی فعالیت‌های ورزشی روزانه در موسسات آموزشی، راهكارهایی ساده و موثر در پیشگیری از بروز چاقی می‌باشند.

مطالعات مختلف افزایش موتالیتی و موربیدیتی كودكان چاق را در سنین بلوغ تایید كرده و افزایش مرگ و میر افراد بالغ با سابقه چاقی كودكی بیشتر از عوارض قلب و عروق است؛ ولی بیماری‌هایی مانند دیابت قندی، كانسركولون، مشكلات پریود ماهانه در خانم‌ها، فشار خون دوران بارداری، نقرس، عوارض مفصلی و شكستگی‌های گردن و استخوان ران در بالغینی كه از كودكی چاق بوده‌اند، بیشتر دیده می‌شود. مطالعات مختلف نشان داده است هر چه BMI بالاتر باشد عوارض قلب و عروق و مرگ و میر ناشی از آن بیشتر است. یكی دیگر از عوارض مهم چاقی دیابت قندی نوع 2 است. شیوع دیابت هماهنگ با شیوع چاقی در دنیا، افزایش چشمگیری داشته و با افزایش مورتالینی و موربیدیتی همراه بوده است. مراقبت از مبتلایان به دیابت و عوارض آن، بار اقتصادی قابل توجهی را به كشور و خانواده‌ها تحمیل می‌كند.

عوارض روانی و اجتماعی چاقی:

مشكلات عصبی و روانی در مبتلایان به چاقی بسیار شایع، عمیق و مزاحم است. گاهی مشكلات روانی موجب بروز چاقی می‌شود؛ به طوری كه در بسیاری از موارد افراد چاق به اختلالات اجتماعی – رفتاری گرفتارند؛ لذا از كودكان چاق در موسسات آموزشی باید حفاظت جدی به عمل آید تا بتوانند مثل سایر كودكان از حداكثر توانمندی‌های خود استفاده كنند.

خلاصه:

چاقی بلای گسترده و خاموش اكثریت مردم دنیاست. چنان تدریجی و آرام رخ می‌دهد كه معمولا بعد از وقوع مورد توجه قرار می‌گیرد. از آنجا كه با عوارض متعددی همراه است، بر سیستم بهداشتی كشور واجب است كه اقدامات همه‌جانبه پیشگیری و درمانی را برای مردم فراهم نماید.