زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم : فاطمه علی‌پوری ؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علوم تغذیه ؛ دانشگاه علوم پزشکی لرستان

زیر نظر: دکتر ابراهیم فلاحی ؛ متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی و استاد دانشگاه علوم پزشکی لرستان

تحریریه زندگی آنلاین : بیماری‌های قلبی - عروقی (CVD) به‌عنوان یکی از بحران‌های اصلی سلامت جهانی، سالانه میلیون‌‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌‌دهند. این بیماری‌‌ها نه تنها بار مالی سنگینی بر سیستم‌های بهداشتی تحمیل می‌‌کنند، بلکه از طریق عوارض ناتوان‌ کننده‌ای مانند کاهش تحرک، درد مزمن و وابستگی به مراقبت‌های طولانی ‌مدت، کیفیت زندگی بیماران را به ‌شدت تحت‌الشعاع قرار می‌‌دهند.

بیماری‌‌های قلبی عروقی (CVDs) شامل بیماری عروق کرونر، نارسایی قلبی، سکته مغزی و بیماری عروق محیطی می‌باشند که به ‌عنوان مهم‌‌ترین علت مرگ ‌و میر جهانی و نیمی از مرگ‌های زودرس شناخته می‌شوند. طبق آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 2024، این بیماری‌‌ها سالانه بیش از 19.8 میلیون مرگ را رقم می‌زنند و حدود 33 درصد از کل مرگ‌ و میرها را تشکیل می‌‌دهند. برآوردها نشان می‌‌دهند که اگر روند کنونی ادامه یابد، تا سال 2030 تعداد مرگ و میر ناشی از بیماری‌‌های قلبی عروقی به بیش از 24 میلیون نفر در سال خواهد رسید.

در ایران نیز آمارها نگران‌ کننده هستند. بر اساس گزارش وزارت بهداشت در سال 2023، حدود 44 درصد از کل مرگ ‌و میرها مربوط به بیماری‌های قلبی عروقی است. مطالعات اپیدمیولوژیک داخلی نشان می‌دهند که سکته قلبی شایع‌‌ترین علت مرگ ناگهانی در مردان بالای 40 سال در کشور است. بررسی کوهورت گلستان و تهران نشان داده که بیش از 5 میلیون نفر در ایران در معرض خطر بالا برای ابتلا به بیماری‌های قلبی قرار دارند. میزان بستری در بیمارستان‌های ایران برای سکته قلبی و عروقی طی 10 سال گذشته دو برابر شده است که نشان‌‌دهنده روند افزایشی این بیماری‌ها است.

عوامل خطر بیماری‌های قلبی - عروقی

عوامل خطر بروز بیماری‌های قلبی - عروقی به دو دسته غیرقابل تغییر و قابل تغییر تقسیم می‌‌شوند. عوامل غیرقابل تغییر مانند سابقه خانوادگی (ابتلای نزدیکان درجه یک به بیماری‌های قلبی پیش از ۵۵ سالگی در مردان و ۶۵ سالگی در زنان)، جنسیت مرد (خطر بالاتر در مقایسه با زنان در سن قبل از یائسگی) و افزایش سن (افزایش چشمگیر خطر پس از ۵۵ سالگی در زنان و ۴۵ سالگی در مردان)، که خارج از کنترل فرد هستند. در مقابل، عوامل قابل کنترل شامل مصرف دخانیات (که خطر بیماری عروق کرونر را ۲ تا ۴ برابر افزایش می‌‌دهد)، اختلالات چربی خون (سطوح بالای LDL و تری‌‌گلیسرید و سطوح پایین HDL)، دیابت کنترل ‌نشده (با تسریع آترواسکلروز از طریق اکسیداسیون LDL)، چاقی شکمی (دور کمر ≥۱۰۲ سانتی‌متر در مردان و ≥۸۸ سانتی‌متر در زنان)، کم‌‌تحرکی (کمتر از ۱۵۰ دقیقه فعالیت بدنی متوسط در هفته)، رژیم غذایی ناسالم (مصرف کم میوه و سبزیجات و مصرف بالای نمک و چربی)، استرس مزمن و مصرف الکل بیش از حد می‌‌شوند. مطالعات نشان می‌دهند کنترل عوامل قابل تغییر می‌‌تواند تا ۸۰ درصد از خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی بکاهد. به عنوان مثال، ترک سیگار طی یک سال خطر بیماری عروق کرونر را تا ۵۰ درصد کاهش می‌‌دهد.

آن چه اهمیت دارد این است که بیماری‌های قلبی عروقی به طور مؤثری قابل پیشگیری هستند.

فشار خون بالا

فشار خون بالا عامل بیش از 50 درصد از موارد سکته مغزی و 47 درصد از بیماری‌های ایسکمیک قلبی در دنیا است. بر اساس آخرین نتایج پیمایش ملی عوامل خطر بیماری‌های غیرواگیر در سال 2021، حدود 29.6 درصد از بزرگسالان ایرانی به فشار خون بالا مبتلا هستند، که تنها 52 درصد از آن‌ها از بیماری خود آگاهی دارند و کمتر از 40 درصد به طور مؤثر درمان می‌شوند، این در حالی است که فشار خون بالا یکی از مؤثرترین عوامل خطر برای بیماری‌های قلبی است و کنترل آن می‌تواند بار قابل‌توجهی از بیماری را کاهش دهد. شیوع فشارخون بالا با افزایش سن، چاقی به خصوص چاقی شکمی، مصرف نمک، کم‌تحرکی، شهرنشینی و وراثت ارتباط دارد. درمان فشار خون می‌تواند خطر مرگ و میر قلبی عروقی را تا ۶۰ درصد کاهش دهد. شیوع فشار خون بالا در دنیا در کل جمعیت بین ۸ تا ۱۴ درصد برآورد شده است. این شیوع در جمعیت بالای ۳۵ سال تهران طبق مطالعه کوهورت تهران حدود ۲۵ درصد بوده است.

تشخیص و درمان بیماری‌های قلبی

تشخیص بیماری‌های قلبی بر اساس علائم بالینی مانند تپش قلب، فشار خون بالا، درد قفسه سینه، احساس خفگی، تعریق، تنگی نفس هنگام فعالیت، ضربان قلب سریع (تاکیکاردی) یا کند (برادیکاردی) آغاز می‌شود و با آزمایشات بیوشیمیایی (مانند اندازه‌گیری تروپونین و CPK-MB) و روش‌‌های تصویربرداری پیشرفته تکمیل می‌گردد. این روش‌‌ها شامل اکوکاردیوگرافی (بررسی ساختار و عملکرد قلب)، اسکن هسته‌‌ای قلب (ارزیابی جریان خون عضله قلبی)، نوار قلب (ECG) برای شناسایی آریتمی‌‌ها، تست ورزش (سنجش پاسخ قلب به فعالیت)، آنژیوگرافی کرونری (تشخیص انسداد عروق)، مانیتور هولتر (ثبت مداوم ریتم قلب)، تصویربرداری اشعه ایکس قفسه‌سینه، سی‌تی اسکن و MRI قلب (بررسی دقیق آناتومی و بافت قلب) هستند. این ابزارها نه تنها وجود بیماری را تأیید می‌کنند، بلکه شدت آن را ارزیابی نموده و راهکارهای درمانی هدفمند (مانند دارو درمانی، جراحی یا مداخلات غیرتهاجمی) را ممکن می‌سازند.

درمان بیماری‌‌های قلبی - عروقی شامل دو رویکرد اصلی درمان دارویی و درمان پزشکی (تهاجمی / غیرتهاجمی) است. درمان دارویی با استفاده از داروهایی مانند ضد انعقادها، بتا بلاکرها، کاهنده‌های کلسترول مانند استاتین‌ها، مسدود کننده‌‌های کانال کلسیمی و گشاد کننده‌های عروقی و مهار کننده‌های آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین انجام می‌شود. از سوی دیگر، درمان پزشکی شامل روش‌هایی مانند جراحی قلب باز، آنژیوپلاستی و استنت‌گذاری، جراحی ترمیم یا تعویض دریچه‌‌های قلب، تعبیه پیس‌میکر، دفیبریلاتورهای قلبی و بالون آنژیوپلاستی است که هرکدام بسته به نوع و شدت بیماری انتخاب می‌شوند. در سال‌های اخیر توجه پژوهشگران به نقش ترکیبات طبیعی در پیشگیری از بیماری‌‌های قلبی عروقی افزایش یافته است، یکی از این ترکیبات که هزاران سال در طب سنتی شرق و غرب برای درمان بیماری‌ها به ‌کار رفته است سیر(Allium sativum) می‌باشد.

سیر

سیر از خانواده پیاز است و منشأ آن به آسیای مرکزی، به ‌ویژه ایران و هند برمی‌‌گردد. این گیاه در حال حاضر در سراسر جهان کشت می‌شود و در بسیاری از رژیم‌‌های غذایی سنتی، مانند رژیم مدیترانه‌‌ای، به‌عنوان یک ماده اساسی شناخته می‌شود. از نظر تغذیه‌‌ای، سیر منبع خوبی از منگنز، ویتامین B6، ویتامین C، سلنیوم و فیبر است. همچنین کالری بسیار کمی دارد و می‌‌تواند در رژیم‌‌های غذایی کم‌‌کالری یا کاهش وزن مورد استفاده قرار گیرد.

سیر و اثرات حفاظت قلب

سیر دارای ترکیبات گوگردی فعال مانند آلیسین، S-آلیل سیستئین و دی‌آلیل دی‌سولفید است که اثرات حفاظتی قلبی را تسهیل می‌کنند. آلیسین با خاصیت مهار آنزیم HMG-CoA ردوکتاز، در کاهش کلسترول نقش دارد، در حالی که S-آلیل سیستئین با خاصیت آنتی‌اکسیدانی قوی خود می‌تواند از اکسیداسیون لیپوپروتئین‌های با چگالی کم (LDL) جلوگیری کند. این ترکیبات نه تنها به کاهش فشار خون و لیپیدها کمک می‌کنند، بلکه در مهار پیشرفت تصلب شرایین نیز مؤثرند.

مطالعات متعدد بالینی و اپیدمیولوژیک نشان داده‌اند که مصرف منظم سیر می‌تواند در کنترل فشار خون مؤثر باشد. سیر به ‌ویژه در بیماران مبتلا به هایپرتنشن خفیف تا متوسط، توانسته است فشار خون سیستولیک را بین ۵ تا ۱۰ میلی‌متر جیوه کاهش دهد. این اثر به ترکیبات گوگردی فعال آن نسبت داده می‌شود که موجب گشاد شدن عروق و افزایش ترشح اکسید نیتریک می‌شوند، ترکیبی که در اتساع عروق و کاهش مقاومت محیطی نقش دارد.

یکی از مکانیسم‌های شناخته ‌شده در کاهش فشار خون توسط سیر، مهار آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE) است؛ آنزیمی که بسیاری از داروهای ضد فشار خون نیز آن را هدف قرار می‌دهند. مطالعات حیوانی و انسانی نشان داده‌اند که سیر با مهار این آنزیم، از تنگ شدن رگ‌ها جلوگیری کرده و موجب افزایش جریان خون و کاهش فشار وارد بر دیواره عروق می‌شود.

سیر همچنین با تأثیر بر چربی‌های خون (پروفایل لیپیدی) در پیشگیری از بیماری‌های قلبی عروقی نقش دارد. مصرف منظم سیر منجر به کاهش تری‌گلیسرید، کاهش LDL (کلسترول بد) و افزایش HDL (کلسترول خوب) شده است. این اثرات به جلوگیری از تجمع چربی در دیواره رگ‌ها و جلوگیری از تشکیل پلاک‌های آترواسکلروتیک کمک می‌کند.

از سوی دیگر، خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی سیر از طریق کاهش نشانگرهای التهابی نظیر CRP و مهار اکسیداسیون LDL، در کاهش التهاب مزمن عروق مؤثر است. این ترکیبات با بهبود عملکرد اندوتلیال و کاهش چسبندگی پلاکت‌ها، خطر تشکیل لخته‌های خونی را نیز کاهش داده و نقش محافظتی در برابر سکته قلبی و مغزی ایفا می‌کنند.

تحقیقات انسانی نشان داده‌اند که دوز مؤثر مصرف سیر برای بهره‌‌برداری درمانی بین 600 تا 1200 میلی‌گرم در روز از عصاره سیر کهنه است. با این حال، برخی مطالعات از مصرف سیر تازه به میزان 2 تا 4 گرم در روز نیز حمایت کرده‌اند. نوع مصرف، مدت زمان مصرف و شرایط بالینی فرد می‌تواند بر اثربخشی سیر تأثیر بگذارد.

برخی شواهد نیز حاکی از آن هستند که مصرف طولانی ‌مدت سیر، در کنار داروهای ضد فشار خون، موجب کاهش نیاز به داروهای شیمیایی در برخی بیماران می‌شود. همچنین نقش آن در کاهش التهاب مزمن، بهبود عملکرد عروق محیطی و کاهش نمایه توده بدنی (BMI) در برخی مطالعات گزارش شده است. ترکیب سیر با سایر رویکردهای تغذیه‌‌ای مانند رژیم DASH یا مدیترانه‌‌ای، اثرات هم‌افزایی برجسته‌‌تری دارد.

با توجه به شیوع بالا و بار سنگین اقتصادی بیماری‌های قلبی عروقی در ایران و جهان، و همچنین شواهد موجود درباره نقش مکمل‌‌های طبیعی، استفاده از سیر می‌‌تواند به‌عنوان یک مداخله در پیشگیری و درمان این بیماری‌ها مورد توجه قرار گیرد و در کنار رژیم غذایی مناسب، فعالیت بدنی منظم و پرهیز از عوامل خطر قابل تعدیل، استفاده منظم و علمی از سیر می‌تواند یکی از راهبردهای مهم در بهبود سلامت قلب و عروق باشد.