زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

موسسه تحقیقات، درمان  و آموزش سرطان

سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خونساز(Hematopoietic)، سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نارسی هستند که می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانند به سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خونی تبدیل شوند. این سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی در مغز استخوان، جریان خون و خون بند ناف وجود دارند.

• پیوند مغز استخوان (BMT) و سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی (PBSCT) فرایندهایی هستند که به وسیله آنها، کمبود سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی که بر اثر میزان بالای شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی از بین رفته‌اند، تا حدی جبران می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود.
• به‌طور کلی، در صورتی‌‌‌‌‌‌‌‌‌که سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی اهدا کننده و بیمار تا حدود زیاد با هم منطبق باشند، احتمال گرفتاری بیماران به بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) کم‌تر است.
• پس از درمان با داروهای ضد سرطان و یا پرتوتابی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالا، بیمار سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند، که این سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها به مغز استخوان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌روند و شروع به تولید سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خونی جدید می‌کنند.
• «ریز- پیوند (mini-transplant) »، از میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پایین و کم‌تر- سمیِ شیمی‌درمانی و یا پرتوتابی استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود تا بیمار را برای پیوند آماده کنند.
• «پیوند پشت به پشت (Tandem transplant)» شامل دو دوره پشت سر هم شیمی‌درمانی با میزان بالا و پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی است.

مغز استخوان و سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خونساز (hematopoietic) چیستند؟

مغز استخوان، ماده‌‌‌‌‌ای نرم و اسفنج مانند است که درون استخوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها قرار دارد، و حاوی سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نارسی است، به‌‌‌‌‌‌‌‌‌نام سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خونساز. (سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خونساز با سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی جنینی متفاوتند. سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی جنینی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانند به تمام انواع سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بدن تبدیل شوند.) سلول‌های بنیادی خونساز یا برای ایجاد سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خونساز بیش‌تر، تقسیم می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند، و یا به یکی از سه نوع سلول خونی تبدیل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند: گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید، که با عفونت مبارزه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند؛ گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرمز، که اکسیژن‌‌رسانی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند؛ و پلاکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، که به انعقاد خون کمک می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. بیش‌تر سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خونساز در مغز استخوان وجود دارند، اما گونه دیگری از سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، به نام سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی (PBSC) را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان در جریان خون یافت. خون موجود در بند ناف نیز حاوی سلول‌های بنیادی خونساز است. در پیوند، از سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های هر یک از این سه منبع می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان استفاده کرد.

پیوند مغز استخوان و پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی چیستند؟

پیوند مغز استخوان (BMT) و پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی PBSCT)  فرایندهایی هستند که به منظور جبران فقدان سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی که بر اثر شیمی‌درمانی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالا و/ یا پرتودرمانی از بین رفته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، انجام می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. پیوند، به سه روش انجام می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود:

 در پیوندهای اتولوگ، بیماران سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خودشان را دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند.

 در پیوندهای سینژنیک، بیماران سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی را از برادر یا خواهر دوقلوی همسان خود دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند.

 در پیوندهای آلوژنیک بیماران سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی را از برادر، خواهر یا والدین خود دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. ممکن است از سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی فردی غریبه (اهداکننده غریبه) نیز استفاده شود.

چرا از پیوند مغز استخوان (BMT) و پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی (PBSCT) در درمان سرطان استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود؟

یکی از دلایل استفاده از BMT و PBSCT در درمان سرطان این است که با این پیوندها، بیمار می‌تواند شیمی‌درمانی و/ یا پرتودرمانی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بسیار بالا را انجام دهد. برای درک دلایل استفاده از BMT و PBSCT، بهتر است با نحوه عملکرد شیمی‌درمانی و پرتودرمانی آشنا شوید.

شیمی‌درمانی و پرتودرمانی به‌‌‌‌‌‌‌‌‌طور کلی بر سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی اثر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذارند که به سرعت تقسیم می‌شوند. به این دلیل از این روش‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها برای درمان سرطان استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود که سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرطانی سریع‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر از بیش‌تر سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سالم تقسیم می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. با این‌حال چون سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مغز استخوان نیز به سرعت تقسیم می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند، درمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بسیار بالا می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توانند به شدت به مغز استخوان بیمار آسیب برسانند یا آن را از بین ببرند. بدون مغز استخوان سالم، بیمار دیگر قادر نخواهد بود سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خونی لازم برای اکسیژن‌‌‌‌‌‌‌‌‌رسانی، مبارزه با عفونت و جلوگیری از خونریزی را بسازد. با استفاده از BMT و PBSCT، سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی که بر اثر درمان از بین رفته‌اند جایگزین می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند.

در برخی از انواع سرطان خون، اثر پیوند علیه تومور(GVT) که پس از BMT و PBSCT آلوژنیک ایجاد می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود، برای مؤثر واقع شدن درمان، حیاتی است.GVT  هنگامی روی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد که گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید اهدایی (پیوند)، سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرطانی که پس از شیمی‌درمانی و یا پرتودرمانی در بدن بیمار باقی مانده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند (تومور) را به عنوان سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بیگانه شناسایی کرده و به آنها حمله کنند.

با استفاده از پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مغز استخوان (BMT) و پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی (PBSCT) چند نوع سرطان را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان درمان کرد؟

بیش‌ترین استفاده از BMT و PBSCT در درمان لوسمی و لنفوم است. بیش‌ترین تأثیر این روش‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها هنگامی است که لوسمی یا لنفوم در حال بهبودی باشد (اثری از نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و علائم سرطان وجود نداشته باشد). از BMT و PBSCT برای درمان دیگر انواع سرطان، از جمله نوروبلاستوم (سرطانی که در سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عصبی نارس ایجاد شده و بیش‌تر در نوزادان و کودکان مشاهده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود) و میلوم مولتیپل استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. پژوهشگران در پژوهش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالینی و تحقیقاتی، در حال ارزیابی BMT و PBSCT  به‌ منظور درمان انواع گوناگون سرطان هستند.

آیا اهدای مغز استخوان خطری هم دارد؟

چون مقدار کمی از مغز استخوان برداشته می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود، معمولاً اهدای مغز استخوان مشکلات قابل‌توجهی برای اهداکننده ایجاد نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند. جدی‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترین خطر مربوط به اهدای مغز استخوان، چگونگی بیهوشی در طول فرایند اهدا است. ناحیه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که مغز استخوان از آن برداشته شده ممكن است برای چند روز، سفت یا دردناک شود و اهدا کننده احساس خستگی کند، ولی ظرف چند هفته، بدن شخص اهدا کننده مغز استخوان از دست رفته را جبران می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند؛ با این‌حال، زمان بهبودی کامل برای افراد مختلف متفاوت است. برخی افراد ظرف 2- 3 روز زندگی عادی خود را از سر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند، در حالی‌‌‌‌‌‌‌‌‌که برخی دیگر 3 تا 4 هفته زمان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌برد تا توان خود را کاملاً باز یابند.

آیا اهدای سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی خون محیطی(PBSC) خطری هم دارد؟

آفرزیس معمولاً کم‌ترین مقدار ناراحتی را ایجاد می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند. در طول آفرزیس، ممکن است فرد دچار احساس سبکی سر، لرز، کرختی دور لب‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و انقباض عضلات دست‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها شود. برخلاف اهدای مغز استخوان، اهدای PBSC به بیهوشی نیاز ندارد، فقط دارویی که جهت تحریک آزادسازی سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی مغز استخوان به جریان خون تزریق می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود، باعث درد عضلات، خستگی مفرط، استفراغ، و/ یا مشکلات خواب می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. این عوارض جانبی عموماً ظرف 2 - 3 روز پس از آخرین وعده دارو برطرف می‌شود.

پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی چگونه انجام می‌شود؟

پس از درمان با داروهای ضد سرطان و/ یا پرتوتابی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالا، سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی، درست مانند انتقال خون، از طریق تزریق درون وریدی (IV) به  بیمار تزریق می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. این بخش از پیوند، به 1 - 5 ساعت زمان نیاز دارد.

پس از پیوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی به بیمار چه اتفاقی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌افتد؟

سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بنیادی پس از ورود به جریان خون، به مغز استخوان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌روند، جایی‌که در آن، طی فرایندی به نام« قلمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌زنی (engraftment)» شروع به تولید گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید، گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرمز و پلاکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جدید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. معمولاً قلمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌زنی ظرف 2 - 4 هفته پس از پیوند روی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد. پزشکانی كه انجام این فرایند را به‌عهده دارند با بررسی نتیجه آزمایش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مرتب شمارش تعداد سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خونی بیمار را تحت نظر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند. بهبودی کامل عملکرد سیستم ایمنی زمان بسیار بیش‌تری می‌‌‌‌‌‌‌‌‌برد و  این زمان برای پیوند اتولوگ چندین ماه، و برای پیوندهای آلوژنیک یا سینرژیک 1 - 2 سال است. پزشکان نتایج آزمایش‌های خون در زمان‌های متفاوتی را بررسی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند تا مطمئن شوند سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خونی جدید تولید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند و اینکه سرطان بازنگشته است. آسپیراسیون مغز استخوان (برداشتن نمونه کوچکی از مغز استخوان به‌وسیله یک سرنگ جهت بررسی زیر میکروسکوپ) نیز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند پزشکان را در تعیین میزان کارایی مغز استخوان جدید یاری کنند.