ریحانه سیگارچی
خانواده اولین مدرسه کودکان است و والدین، اولین معلمان آنها، شاید والدینی که آگاهانه، مسئولانه و هوشمندانه اقدام به فرزندآوری و تربیت فرزند خود می‌کنند، آگاهند که پرورش فضیلت‌های اخلاقی به ویژه بنیادی‌ترین آنها یعنی همدلی، وجدان و مسئولیت‌پذیری از همان سال‌های اولیه کودکی آغاز می‌شود و هر قدر خود والدین این مهارت‌ها را بیشتر بدانند، در آموزش به کودکان موفق‌تر عمل می‌کنند.
مسئولیت‌پذیری چیست؟
مسئولیت‌پذیری یعنی قابلیت پذیرش، پاسخگویی و یا به عهده گرفتن کاری که از کسی درخواست می‌شود و شخص حق دارد که آن را بپذیرد و یا رد کند. مسئولیت‌پذیری، در روند صحیح رشد انسان‌ها پدید می‌آید. مسئولیت با وظیفه تفاوت دارد، وظیفه کاری است که یک نفر به دیگری محول می‌کند و باید حتما انجام بگیرد.
وقتی از کسی می‌خواهید مسئولیتی را بپذیرد، باید برای او کاملا مشخص شود که موضوع درخواست چیست و در برابر به عهده گرفتن آن، چه چیزی به دست می‌آورد. البته اجباری برای پذیرش این درخواست وجود ندارد. در واقع مسئولیت انتخابی آگاهانه است؛ درست مثل قراردادی نانوشته که تمام اجزای آن برای طرفین مشخص است.
یک رشته خصوصیات انسانی به صورت ارثی منتقل می‌شود تا ظرفیت و توانایی‌ها را در انسان ایجاد کند. مسئولیت‌پذیری (به عنوان ویژگی یا خصوصیات شخصیتی) ژن خاصی ندارد که در اثر آن خانواده‌ای مسئولیت‌پذیر باشد یا نباشد. یعنی مسئولیت‌پذیری از طریق کدهای DNA منتقل نمی‌شود اگر فردی توان مغزی، ژنتیکی و بیولوژیکی کافی نداشته باشد اصلا نمی‌فهمد که کسی از او انتظار دارد یا ندارد.
طبعا معنی مسئولیت‌پذیری را متوجه نمی‌شود. مسئولیت‌پذیری ارثی نیست، بلکه معنا و مفهومی قراردادی، اخلاقی و تربیتی است. از نظر ذهنی انسان فقط توانایی دست یافتن به کلمات و مفاهیم را دارد و می‌تواند آنها را بفهمد و به کار گیرد و این پدیده‌ای است که در متن خانواده و روابط اجتماعی و تعاملاتی که فرد با آن روبرو می‌شود امکان رشد پیدا می‌کند.
مسئولیت‌پذیری در کودکان
حس مسئولیت هنگامی در كودك به وجود می‌آید كه به او مسئولیت داده شود، زمانی كه كودك بزرگ می‌شود بر تعداد موقعیت‌هایی كه او قبول مسئولیت خواهد كرد، افزوده خواهد شد. چیزهایی كه او مسئولیتشان را بر عهده می‌گیرد، تغییر خواهند كرد، و پاسخ‌هایش ظریف‌تر از پیش خواهد شد. به عنوان مثال: غیر عادی نیست كه پاسخ یا واكنش كودك دو، سه ساله نسبت به مردم، گریه كردن، خود را كنار كشیدن و یا پنهان شدن پشت سر مادر باشد.
در حالی كه چنین واكنشی برای فردی پانزده ساله كاملاً نامناسب است! اگر كودكی در معرض تجربیاتی وسیع قرار گیرد و بیاموزد كه به تجربیات متعددی دست زند، شمار پاسخ‌های مناسب و موثرش افزایش می‌یابد. انسان از اشتباهات خویش چیزهای زیادی می‌آموزد، اما چنانچه كودكی نتواند یاد بگیرد كه چرا كارش اشتباه بوده است، یا به جای آن چه كاری می‌توانست انجام دهد، هرگز نمی‌تواند پیشرفت كند؟ شاید همه ما با افرادی روبرو می‌شویم كه اشتباهی را بارها تكرار می‌كنند، زیرا راه‌های بهتری را نمی‌شناسند.
در ضمن باید بدانیم كه مسئول بودن به معنی پیروی كوركورانه از سایرین نیست. اگر تمام تصمیمات مهم كارهایی را كه كودك باید انجام دهد، سایرین بر عهده گیرند، او صرفا عامل اجرای ارائه بزرگسالان محسوب می‌شود. مسئول بودن، بدین معنی است كه فرد، شخصا به انتخاب‌هایی دست زند و تصمیماتی بگیرد كه نتایج مثبتی را در پی داشته باشند. اگر كودكان برای تصمیم گیری‌های مهم، فرصتی در اختیار نداشته باشند، نمی‌توانند مسئولانه عمل كنند.
برای مثال گاهی كودكان در خانه حوصله‌شان سر می‌رود و ظاهرا نمی‌توانند برای سرگرم كردن خویش كاری پیدا كنند. از این رو نزد والدین می‌آیند و می‌پرسند: من چه كار كنم؟ این دسته از كودكان ممكن است نسبت به پیشنهادات ارائه شده، واكنش‌هایی منفی نشان دهند مثلا بگویند: این كه سرگرمی نیست.
یا ممكن است مدتی خود را با آن پیشنهاد مشغول كنند. ولی دوباره حوصله‌شان سر می‌رود، برمی‌گردند و سرگرمی تازه‌ای می‌خواهند. در‌این گونه موارد بیشتر والدین پس از مدتی از كوره در می‌روند و عصبانی می‌شوند. كودكی كه به چنین الگویی رسیده است، با وجود آن كه ممكن است دقیقا بداند كه در خانه چه چیزهایی برای سرگرم كردنش وجود دارد، باز هم تمایل دارد كه سایرین برایش تصمیم بگیرند!
برای آموزش مسئولیت‌پذیری به كودكان، هیچ‌گاه چندان زود نیست. حتی در دوران شیرخوارگی، والدین می‌توانند محدودیت‌هایی را تلویحا به كودكان بفهمانند و آنان را به تصمیم‌گیری ترغیب نمایند. به عنوان مثال زمانی كه والدین، جغجغه‌ای را كه به نظرشان می‌رسد كودك می‌خواهد در اختیارش می‌گذارند، یا به خواسته‌هایش پاسخ می‌دهند، به تدریج به او كمك می‌كنند كه تصمیم‌گیری كند. در اوایل زندگی كودك، معمولا قبول مسئولیت، با بازی توام است. بازی كردن، عامل مهمی در ایجاد احساس مسئولیت در كودك است...
برای خواندن بخش دوم- مسئولیت‌پذیری در کودکان- اینجا کلیک کنید.
