دکتر حسین سلیمانلو؛ فوق تخصص جراحی‌های زانو از اتریش
پای ضربدری، به حالتی گفته می‌شود که درآن زاویه بالای ساق پا به طرف داخل می‌باشد و زانوها درتماس با یکدیگر قرار می‌گیرند و مچ‌ها ازهم دور می‌شوند.
بسیاری از کودکان تا سن ۳ سالگی دچار ساق پای خمیده هستند و علت پای ضربدری در این کودکان خم بودن ساق پا در رحم مادر است و این کودکان تا سنین ۴ یا ۵ سالگی با کجی زانو یا زانوی ضربدری مواجه هستند و درسن ۶ یا ۷ سالگی پای آنها صاف می‌شود اگرچه در برخی ازکودکان این کج بودن ادامه پیدا می‌کند.
از علایم زانوی ضربدری کج بودن زانو است، در این موارد دلیل کج بودن زانو می‌تواند بر اثر شرایطی مانند بیماری نرمی استخوان یا بدشکلی‌های ژنتیکی باشد.
در ادامه ببیشتر به این عارضه و درمان پای ضربدری می‌پردازیم.
علائم و نشانه‌ها
ظاهر پاها و وضعیت زانوها در بسیاری از موارد به وضوح نشان دهنده وضعیت زانوی ضربدری هستند.
نزدیک شدن زانوها به خط میانی بدن و دورشدن قوزک داخلی مچ پا ازیکدیگر و سائیده شدن زانوها به یکدیگر به هنگام راه رفتن از علایم واضح و روشن زانو ضربدری هستند.
سایر علایم پا ضربدری
- کوتاهی تاندون آشیل
- تمایل کشکک‌ها به خارج و احتمال بروز نیمه دررفتگی آن
- خستگی زود رس به هنگام راه رفتن و دویدن
- درد پشت ساق و جلوی ران
- کوتاهی قد
- آرتروز زانو زودرس
- سائیدگی بیش از حد کناره داخلی کفش
- راه رفتن با پاهای چرخیده به خارج و گاه به طور عکس با چرخش پنجه پا به داخل
علت
نوزادان به خاطر وضعیت فشردگی آنها در رحم مادر با پای ضربدری به دنیا می‌آیند. پاهای کودک با آغاز راه رفتن قوی‌تر می‌شوند و زانوها به سمت داخل حرکت می‌کنند (در حدود ۱۲ تا ۱۸ ماهگی).
اما در بعضی کودکان در ۳ سالگی، پاها بیش از اندازه به سمت داخل (وضعیت ضربدری) می‌شوند.
در این زمان موقع ایستادن کودک، زانوها با یکدیگر تماس داشته، اما قوزک‌ها از یکدیگر جدا هستند.
کجی زانو در کودکان سالم تا سن زیر ۶ تا ۷ سال رایج است این به این دلیل است که وزن آنها برروی ناحیه خارجی مفصل زانو ایجاد می‌شود و این یکی ازمراحل رشد طبیعی کودکان است برای درمان زانو ضربدری در اکثر موارد بدون هیچ گونه مراجعه به پزشک وخود به خود اصلاح می‌شود اما در صورتی که کجی زانوخود به خود اصلاح نشد و فاصله بین مچ پاهاابیشتراز ۱۰ سانتیمتر باشد و زانوها نامتقارن باشد کودک با مشکل درروند رشد مواجه است.
پای ضربدری می‌تواند در نتیجه مشکلات یا بیماری‌های خاص همچون موارد زیر ایجاد شود:
– نرمی استخوان براثرکمبود ویتامین دی دربدن
– شرایط کبود سایر موادغذایی مانند ویتامین C
– عوامل نادر ژنتیکی مانند ابتلا به سندروم کوهن
– وارد شدن آسیب به استخوان ساق پا (در این حالت فقط یک پا دچار خم یا انحنا می‌شود)
– اضافه وزن یا چاقی
– دربزرگسالان کجی استخوان می‌تواند براثر هرگونه صدمه مانند شکستگی مچ پا و بیماری‌هایی مانند آرتروز استخوان یا روماتیسم ایجاد شود.
پای ضربدری همچنین ممکن است با مشکل صافی کف پا ارتباط داشته باشد. هنگامی‌که زانوها در موقعیتی قرار می‌گیرند که بیش‌ازحد خم و انحنا دارد، مفاصل پا مجبور به چرخش در محل خود می‌شود.
این شرایط باعث وارد شدن فشار و کشیدگی زیاد به غضروف‌ها، تاندون‌ها و نیز بافت نرم داخل انحنای پا می‌شود.
تشخیص
شما می‌توانید کج بودن زانو را با اندازه‌گیری فاصله بین مچ پاها موقع ایستادن و چسباندن دوزانو به یکدیگر شناسایی کنید همچنین می‌توانید با خواباندن کودک بر روی مفصل کمر و صاف کردن پاها و چسباندن پاها به یکدیگر فاصله داخل مچ پاها را اندازه‌گیری کنید اگر کودک درسن ۲ یا ۴ سال است و فاصله بین مچ پاها ۱۰ سانتیمتریا کمتراست کجی با رشد کودک خودبه‌خود اصلاح می‌شود اما درصورتی‌که فاصله بیشتر از ۱۰ سانتیمتر باشد کودک برای رفع علائم زانوی ضربدری باید نزد متخصص طب فیزیکی برده شود متخصص فاصله بین دو قوزک داخلی مچ پا از طریق متر نواری، خط کش یا کولیس اندازه‌گیری و ثبت می‌کند.
متخصص علاوه براندازه گیری فاصله بین مچ پاها پزشک موارد دیگری را نیز ارزیابی می‌کند که شامل موارد زیر است.
– ارتفاع پاها
– تقارن زانو
– تعادل پا، لگن وساق پا
– ارزیابی حالت راه رفتن که به‌صورت طبیعی است یا خیر
ممکن است کودک شما برای تشخیص بهتر علت ایجاد زانوی ضربدری به‌عکس برداری به‌وسیله اشعه ایکس نیاز داشته باشد.
روش دقیق اندازه‌گیری اختلال‌های زانوی ضربدری از طریق اندازه‌گیری زاویه رانی- درشت‌نی (Tibial Femoral Angle) بر روی عکس‌های X-ray گرفته‌شده از پا امکان‌پذیر می‌باشد.
راه‌ها و روش‌های درمان
درمان زانوی ضربدری با روش‌های بدون جراحی در سنین پایین، امکان‌پذیر است. اما با بالا رفتن سن کودک میزان پاسخ‌دهی به درمان‌ها رفته‌رفته کاهش می‌یابد.
در ادامه با برخی از مهم‌ترین روش‌های درمان پای ضربدری بروش جراحی و غیر جراحی آشنا خواهید شد:
دارو
برای کودکانی که به دیسپلازی استخوان مبتلا هستند، دارودرمانی می‌تواند نقش تعیین‌کننده و تأثیرگذار داشته باشد.
استفاده از داروهای مسکن و ضدالتهاب نیز می‌تواند در کاهش درد و التهاب ناشی از دفورمیتی زانو کمک کند.
فیزیوتراپی و ورزش
پزشک متخصص یا فیزیوتراپیست می‌توانند برنامه تمرینی مخصوصی را برای اصلاح وضعیت زانوی ضربدری در کودکان طراحی کنند.
فیزیوتراپیست می‌تواند یک برنامه ورزشی برای کمک به استحکام عضلات ضعیف طراحی کند وقتی مفصلی در تمام اوقات دریک وضعیت غیرهم تراز قرار داشته باشد، ساختارهای مشخصی کوتاه و سفت می‌شوند.
سفتی مفاصل و عضلات باعث می‌شود که ورزش کردن و انجام حرکات استقامتی مخصوص آن ناحیه دشوار شود.
فیزیوتراپیست می‌تواند زانوی شمارا معاینه کند، متوجه شود کدام ساختارها سفت شده‌اند و یک برنامه کششی مناسب و حرکات اصلاحی زانوی ضربدری برای شما عرضه کند.
زانوبند
استفاده از زانوبند یا آتل در شب برای هم‌طرازی مجدد پاها توصیه می‌شود. کارکرد زانوبند شبانه‌ای که به کفش متصل است کشیدن زانو به سمت وضعیت صحیح آن است.
گاهی اوقات، این زانوبندها باید به‌صورت سفارشی ساخته شوند.
کفی طبی
کفی‌های سفارشی برای زانوی ضربدری و اصلاح حرکت غیرنرمال پا و توزیع وزن در پا کمک می‌کند. چرخش بیش‌ازحد پا به داخل با کفی‌های طبی اصلاح می‌شود.
این کفی‌ها باعث ثبات پا و اصلاح عدم تعادل ناشی از آسیب‌دیدگی می‌شوند.
جراحی
وقتی زانوی ضربدری با حرکات اصلاحی پا ضربدری و یا به‌خودی‌خود اصلاح نشد و در مواردی که سن بیمار بالا رفته است، جراحی را توصیه می‌کنیم.
معمولاً جراحی در مواردی توصیه می‌شود که فاصله بین مچ پای کودک (وقتی زانوی خود را به هم می‌چسباند) بیش از ۱۰ سانتیمتر باشد و قسمت پایین پاها شدیداً خمیده شده باشد و حالت ضربدری بودن پاها منجر به درد زانو و مشکلات راه رفتن برای فرد شده باشد.
روش انجام جراحی برای پای ضربدری به دو صورت است
هدایت رشد استخوانی
در این روش یک صفحه کوچک (پلاک) به قسمت داخلی زانو پیچ می‌شود.
انجام این کار روند رشد استخوان را ظرف مدت ۶ تا ۱۲ ماه اصلاح می‌کند. روش هدایت رشد استخوانی برای کودکان بین ۱۴ تا ۱۶ سال توصیه می‌شود چراکه در این سن آنها به‌سرعت در حال رشد هستند.
برش استخوان
در این روش استخوان ساق پا برش داده می‌شود و به نحوی در جای خود دوباره قرار داده می‌شود که در راستای صحیح قرارگرفته باشد و زاویه زانوها و نحوه توزیع فشار وزن بدن بر آن، اصلاح شود.
در ادامه نحوه انجام این کار شرح داده‌شده است
عمل جراحی برای هرکدام از پاها در زمان‌های جداگانه انجام می‌شود چراکه شخص بتواند در مدت‌زمانی که پای عمل کرده او بهبود میابد بر روی پای دیگر خود راه برود.
قبل از انجام عمل جراحی از پاهای شخص عکس رادیوگرافی گرفته می‌شود تا لگن، ران، زانو و مچ چای فرد به‌خوبی بررسی شود و میزان تغییر راستای موردنیاز مشخص شود.
در مواردی که تصور می‌شود مفصل زانو به‌شدت آسیب‌دیده است ممکن است انجام آزمایش‌های دیگری مانند اسکن MRI یا آرتروسکوپی نیز انجام شود.
این عمل جراحی در بیمارستان و تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود و معمولاً به بستری شدن کودک برای ۱ یا دو روز نیاز دارد.
در حین انجام عمل پایین‌ترین قسمت از استخوان ران (دقیقاً در بالای زانو) برش داده می‌شود و برای اصلاح راستای استخوان یک برش کوچک از سطح استخوان برداشته می‌شود با انجام این کار راستای قرارگیری استخوان اصلاح می‌شود و در محوری صاف و طبیعی قرار می‌گیرد.
برای ثابت کردن استخوان در محل جدید از پیچ و پلاک‌های مخصوص استفاده می‌شود.
بعد از انجام عمل جراحی به مدت شش هفته، برای ثابت نگه‌داشتن پا از یک آتل مخصوص استفاده می‌شود.
در این مدت‌زمان برای راه رفتن از عصا استفاده می‌شود تا شخص بر روی پای عمل کرده وزن نیاندازد.
بهبود کامل پا معمولاً سه ماه طول می‌کشد. در طول این مدت برای بهبود حرکت زانو و تسریع روند درمان، بیمار به فیزیوتراپی ارجاع داده می‌شود.
باید انتظار داشت که بعد از گذشت سه ماه درد بعد از عمل به‌طور چشم‌گیری کاهش‌یافته باشد و توانایی حرکتی کودک بهبودیافته باشد.
توصیه مهم برای افراد بزرگ‌سال
درصورتی‌که باید این عمل جراحی را انجام دهید و سیگار می‌کشید، بسیار مهم است که حداقل دو هفته قبل و سه ماه بعد از انجام این عمل مصرف سیگار را قطع کنید.
این دستور به این دلیل است که کشیدن سیگار رسیدن خون به استخوان را دچار اختلال می‌کند و این موضوع می‌تواند بازسازی استخوان را به تأخیر بیاندازد یا حتی از بازسازی آن جلوگیری کند.
همچنین در نظر داشته باشید با گذشت حداقل شش تا هشت هفته پس از انجام عمل جراحی برش استخوانی برای اصلاح زانوی ضربدری، می‌توانید دوباره رانندگی کنید.
