دکتر ریحانه برکتین؛ متخصص نوزادان و کودکان
در طی سال‌های اخیر نقش مفید و بسیار موثر ورزش بر روی دیابت ثابت شده است.
مطالعات مختلف نشان داده اند که فعالیت‌های ورزشی بطور ویژه باعث افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین شده، در نتیجه قند خون در درازمدت کاهش یافته و به دنبال آن HbA1c نیز کاهش می‌یابد، بطوریکه در شرایط یکسان مشخص شده است فعالیت منظم و پیوسته باعث کاهش 0/5 درصد در HbA1c خواهد شد.
انواع ورزش
از نظر اصول علمی، ورزش‌‌ها به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند:
* ورزشهای هوازی: ورزشهایی هستند که با شدت ثابت در مدت طولانی انجام می‌شوند، مثل دو سرعت، دوچرخه سواری و هاکی که باعث کاهش قندخون می‌شوند.
* ورزشهای بی‌هوازی: ورزشهایی هستند که در مدت کوتاه با شدت زیادی انجام شده و معمولا باعث افزایش قندخون می‌شوند، وزنه‌برداری و دوچرخه سواری مثال‌‌هایی از این گروه هستند.
در افراد مبتلا به دیابت تیپ 1 معمولا ورزشهای ترکیبی (مخلوط هوازی و بی‌هوازی) مثل فوتبال و بسکتبال توصیه می‌شود، که البته در این گونه موارد، پیش بینی قندخون کمی مشکل است.
شدت و میزان ورزش
در بزرگسالان معمولاً 150 دقیقه ورزش در هفته توصیه می‌شود، این مدت باید در 3 روز متوالی تقسیم شده و بهتر است بین هر دو نوبت بیشتر از 2 روز فاصله نباشد، اما در کودکان حداقل یک ساعت ورزش به صورت منظم و روزانه بهتر است.
در کودکان معمولا ورزشهای هوازی توصیه می‌شود، اما در بزرگسالان ورزشهای ترکیبی (هوازی و بی‌هوازی) توصیه می‌شود که علاوه بر کاهش وزن و کاهش میزان چربی، باعث ماهیچه‌سازی هم می‌شود.
در کودکان و نوجوانان شدت متوسط ورزش توصیه می‌شود، شدت متوسط یعنی اینکه فرد حین ورزش بتواند صحبت کند، اما نتواند آواز بخواند.
کنترل قند خون قبل از ورزش
بر اساس آنچه گفته شد و با توجه به اثر ورزش روی قندخون لازم است قندخون قبل از شروع ورزش اندازه‌گیری شود و بر اساس نتایج حاصله در مورد شروع یا عدم شروع تصمیم‌گیری شود.
1- اگر قند خون قبل از ورزش بیشتر از 250 باشد، ورزش ممنوع است.
گروهی از متخصصین توصیه می‌کنند در این حالت بهتر است اول کتون اندازه‌گیری شود اگر مثبت بود ورزش بطور قطعی ممنوع است، اما اگر کتون منفی بود ممکن است با احتیاط بتوان ورزش را با شدت بسیار ملایم آغاز نمود، ولی بهرحال اگر قندخون بیشتر از 300 باشد، حتی اگر کتون منفی باشد شروع ورزش ممنوع است.
در اینگونه موارد ابتدا بایستی با تزریق انسولین سریع‌الاثر، قندخون را کاهش داده، کتون منفی شده و سپس می‌توان ورزش کرد.
2- اگر قندخون بین 250-150 باشد، می‌توان با آسودگی ورزش کرد.
3- در مواردی که قندخون بین 150-90 باشد، می‌توان ورزش را شروع کرد، اما مصرف مواد قندی هر یکساعت لازم است.
4- نهایتا اگر قندخون کمتر از 90 باشد، ورزش ممنوع است، ابتدا باید کربوهیدرات با سرعت جذب زیاد مصرف نمود تا قند افزایش یابد سپس شروع به ورزش کرد.
نکات مورد توجه برای ورزش
هر فرد مبتلا به دیابت لازم است حین ورزش گلوکومتر، گلوکاکن، انسولین و نوشیدنی شیرین همراه خود داشته باشد.
در طی روزهای ورزش، مصرف وعده غذایی آخرشب نبایستی فراموش شود.
در طی ورزش و انتهای آن نوشیدن آب زیاد لازم است.
در ورزشهای طولانی مدت هر 30 تا 45 دقیقه یکبار قند خون باید کنترل شود.
قندخون لازم است تا 12 ساعت و گاهی حتی 24 ساعت پس از ورزش مورد پایش قرار بگیرد.
مصرف مواد قندی برای ورزش
معمولا برای ورزش، مصرف نوعی ازکربوهیدرات توصیه می‌شود که علاوه بر سرعت جذب بالای آن که بتواند نیازهای اولیه بدن را برطرف کند همچنین باید، نوعی کربوهیدرات هم با سرعت جذب آهسته‌تر استفاده شود تا بتواند قند خون را در ساعات بعدی در حدود طبیعی نگه دارد.
مصرف 15-10 گرم قند، نیم ساعت قبل از ورزش و سپس مصرف مقداری کربوهیدرات متناسب با وزن فرد، طی ورزش، هر یکساعت ضروری است.
ممنوعیت ورزش
علاوه بر موارد قند پایین‌تر از 90 و بالاتر از 250 در شرایطی که بیمار دچار عوارض دیابت مثل نفروپاتی یا نوروپاتی شده است هم ورزشهای سنگین توصیه نمی‌شود.
تنظیم انسولین در ورزش
انسولین نیز طی ورزش باید بر اساس نوع و شدت ورزش تنظیم گردد، به‌طوریکه اگر بیشتر از یکساعت ورزش ادامه داشته باشد، مقدار انسولین باید تنظیم گردد، همچنین در مورد ورزشهای هوازی با شدت متوسط تا شدید هم تنظیم میزان انسولین لازم است.
نکته مورد توجه اینکه اگر ورزش در زمان اوج اثر انسولین صورت گیرد،که در مورد انسولین‌‌های rapid حدود 3-1 ساعت پس از تزریق است، این تنظیم دوز نیز مورد توجه است، ولی در کل ورزشهای سبک به‌خصوص اگر کمتر از 60 دقیقه باشد یا ورزشهای شدید در صورتیکه کمتر از 20 دقیقه به طول انجامید نیازی به تنظیم میزان انسولین ندارند.
به‌صورت سرانگشتی قبل از شروع ورزش حدود 50 درصد انسولین بولوس کاهش می‌یابد، همچنین پمپ انسولین لازم است به حالتstop قرار گیرد.
در مورد انسولین‌‌های بازال در شرایط ورزشهای معمولی، اغلب نیازی به کاهش میزان انسولین نمی‌باشد، اما اگر بیمار از انسولین‌‌های قدیمی‌تر (NPH) استفاده می‌کند از آنجایی که خطر کاهش قند شبانه در این حالت بیشتر است، علاوه بر توصیه کنترل قندخون قبل از خواب، کاهش میزان انسولین قبل و حتی پس از ورزش هم ممکن است مورد نیاز باشد.
در موارد ورزشهای غیر معمول و سنگین، به‌خصوص هوازی طولانی‌مدت یا ورزشهای شدیدتر از همیشه، میزان انسولین پایه هم کاهش می‌یابد.
یک نکته مهم دیگر که در مورد تزریق انسولین بایستی مورد توجه قرار گیرد این است که دقت نموده و انسولین را در اندامی که طی ورزش بیشترین فعالیت را دارد، مثلا اندام پا حین دوچرخه‌سواری تزریق ننماید.
زمان مناسب ورزش
انجام ورزش در صبح نسبت به عصر، اغلب کمتر باعث نوسان قندخون می‌شود، ولی به‌صورت ناشتا و قبل از صبحانه هم به‌دلیل تغییرات هورمونی توصیه نمی‌شود، بنابراین 2-1 ساعت پس از صبحانه مناسب‌ترین زمان انجام حرکت‌های ورزشی است.
