پروفسور مریم کاشانیان : جراح و متخصص زنان و زایمان و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران
تحریریه زندگی آنلاین : سیستم تناسلی خارجی در خانم‌ها دو قسمت اصلی را در بر می‌گیرد که یکی واژن هست که در حقیقت، کانال حد فاصل قسمت تناسلی بیرونی با داخل و رحم است و ارتباط بین قسمت خارجی و داخلی است. دیگری ولو می‌باشد که بیرونی‌ترین قسمت سیستم تناسلی است. ساختمان، ترکیبات و میکروب‌های موجود در این قسمت‌ها با هم متفاوت است. واژن یک PH اسیدی دارد. تعداد خیلی زیادی باکتری مفید در آن وجود دارد که از بدن در برابر عفونت‌ها محافظت می‌کنند. به صورت طبیعی لغزنده است و مانند این است که ماده لغزاننده‌ای در آن وجود دارد.
واژن یک بافت عضلانی - فیبرو است و از یک بافت سنگفرشی پوشیده شده است. ولو که قسمت بیرونی است، یک تفاوت اساسی با واژن دارد و آن، این است که غدد عرق و غدد چربی و همین‌طور فولیکول‌های مو دارد، یعنی آنچه که در پوست وجود دارد (این قسمت‌ها در واژن وجود ندارد) و همین امر می‌تواند راه ورودی برای میکروب‌ها و مستعدتر شدن ولو به عفونت‌ها باشد. چون محیط واژن گرم و مرطوب است، می‌تواند محیط خوبی برای رشد قارچ باشد. قارچ در خانم‌ها شایع است به حدی که آن را هم به عنوان فلور نرمال به حساب می‌آورند، علیرغم اینکه همیشه خانم‌ها نگران قارچ (کاندیدا) هستند. واژن یک اکوسیستم دارد که به صورت مدام، لغزاننده و مرطوب است و با میکروارگانیسم‌ها و میکروب‌هایی که به آن نفوذ می‌کنند، مقابله می‌کند. ترکیبات شیمیایی زیادی هم در آن وجود دارد که با عفونت‌ها مبارزه می‌کنند. ولو که قسمت بیرونی سیستم تناسلی است، اولین واکنش دفاعی بدن در برابر عفونت‌ها هست، ولی به دلیل اینکه با بیرون در تماس است، خیلی بیشتر می‌تواند در معرض عفونت‌ها و فاکتورهای بیرونی قرار بگیرد. عرق کردن، قاعدگی، ترکیبات و تغییرات هورمونی می‌توانند بر روی آن اثر بگذارند که خیلی از اوقات ممکن است سبب ایجاد بو و یا عفونت شوند. پوست ولو با پوست سایر قسمت‌های بدن متفاوت است؛ از نظر تعریق، در معرض کشش قرار گرفتن، اصطکاکی که کشاله ران و قسمت‌های داخلی و ولو مدام تحت تاثیر آن قرار می‌گیرند و بنابراین خیلی در معرض تغییراتی قرار می‌گیرد که می‌تواند منجر به ایجاد بو یا عفونت شود. فولیکول‌های مو، غدد بزرگ عرق هم نفوذپذیری را برای میکروب‌ها بیشتر می‌کنند.
یکی از میکروب‌هایی که در واژن و ولو وجود دارد، لاکتوباسیل است که ایجاد اسید لاکتیک و PH اسیدی کند، و علت محیط اسیدی واژن همین میکرو ارگانیسم است. بعضی از افراد نرمال ممکن است لاکتوباسیل نداشته باشند، ولی فرم‌های دیگری از میکروب‌ها را داشته باشند که باعث ایجاد PH اسیدی شوند.
بیشتربخوانید:
بهداشت لباس زیر بانوان
چه فاکتورهایی بر روی میکروب‌های نرمال و مفید داخل واژن تاثیر می‌گذارند؟
فاکتورهایی که روی میکروب‌های داخل واژن تاثیر می‌گذارند، عبارتند از سن، تغییرات هورمونی، دیابت، استرس، قاعدگی، حاملگی، شیردهی، یائسگی، عفونت‌ها و مسائل ژنتیکی. فاکتورهای خارجی که می‌توانند بر روی آن اثر بگذارند، عبارتند از نحوه بهداشتی که توسط خانم‌ها رعایت می‌شود، تماس جنسی، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، استفاده از هورمون‌ها (چه به صورت قرص‌های جلوگیری از بارداری و چه به صورت هورمون‌درمانی در بعد از یائسگی) و استفاده از دوش واژینال که تاکید بر آن است که نباید استفاده شود. میکروب‌های نرمال واژن در نژادهای مختلف متفاوت هستند. در مطالعات نشان داده شده که نژاد آسیایی و سفید نسبت به خانم‌های سیاه‌پوست و نژاد آمریکای لاتین، تعداد بیشتری لاکتوباسیل و در نتیجه PH اسیدی بیشتر و دفاع بهتری دارند. مقداری از این تفاوت می‌تواند به دلیل تفاوت رعایت نکات بهداشتی در نژادهای مختلف باشد، ولی در عین حال می‌تواند یک زمینه نژادی و ژنتیک هم داشته باشد. مسئله دیگری که دیده شده در زمینه تفاوت میکروب‌های نرمال این نواحی وجود دارد، نحوه زایمانی است که خود خانم به این روش به دنیا آمده است. خانمی که به روش زایمان طبیعی به دنیا آمده باشد، میکروب‌های طبیعی واژن او با خانمی که از طریق سزارین به دنیا آمده، فرق می‌کند. دیده شده میکروب‌های خانم‌هایی که با روش سزارین به دنیا آمده‌اند به میکروب‌های پوست نزدیکتر است و میکروب‌های خانم‌هایی که با زایمان طبیعی به دنیا آمده‌اند، میکروب‌های واژن آنها به فلورای واژن نزدیکتر است.
شکل ترشحات واژن در یک سیکل قاعدگی
تغییرات هورمونی در سیکل قاعدگی می‌تواند در فرم ترشحات واژن تاثیر بگذارد. بلافاصله بعد از قاعدگی چون هورمون استروژن زیاد است، ترشحات زیاد، رقیق، کم‌سلول و کش‌دار است و حتی بعضی خانم‌ها احساس می‌کنند لباس زیرشان خیس می‌شود. این ترشحات، استروژنی و کاملا طبیعی هستند. بعد از تخمک‌گذاری، چون هورمون دیگری به نام پروژسترون از تخمدان ترشح می‌شود، ترشحات کم، غلیظ و پر سلول می‌شوند و خاصیت کش‌آمدن خود را از دست می‌دهند. در واقع اگر بتوان یک توصیفی کرد، درست مانند این است که قسمت اول سیکل (قبل از تخمک‌گذاری و بعد از قاعدگی)، ترشحات مانند سفیده تخم‌مرغی می‌ماند که در حقیقت حرارت ندیده، در حالی که بعد از تخمک‌گذاری، ترشحات درست مانند سفیده تخم‌مرغی می‌شود که مقداری حرارت دیده است. این دو فرم ترشحات طبیعی و مقدار آن در افراد مختلف، متفاوت است.
بیشتربخوانید:
ترشحات واژینال در بارداری
ترکیبات بهداشتی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند؟
مواد بهداشتی که تعدادشان بسیار زیاد است، به منظور تمیز بودن و رفع بو استفاده می‌شوند، ولی خیلی از آنها می‌توانند PH موجود در واژن و ولو و مجموعه میکروب‌های طبیعی موجود در آنها را به هم بزنند. ترکیبات مورد استفاده برای واژن به صورت مرطوب‌کننده‌ها، موادی که لغزانندگی ایجاد می‌کنند، و ترکیبات هورمونی مانند استروژن می‌باشد. ترکیبات مربوط به ولو، به صورت ژل، دستمال‌های مرطوب بهداشتی، صابون، اسپری، فوم و کف وجود دارند، ولی ترکیبات اصلی که برای بهداشت ولو و واژن استفاده می‌شوند، باید ترکیباتی باشند که در ترکیب اصلی آنها لاکتیک اسید (که باعث PH اسیدی شود) وجود داشته باشد. در واقع PH انها باید به PH واژن یا ولو نزدیک باشد و میکروب‌های خوب این نواحی را از بین نبرد. گلیسیرین (به عنوان یک نرم‌کننده)، ویتامین‌ها و ترکیبات طبیعی (که تحریک‌کننده و مشکل‌ساز نباشند) در این محصولات به کار می‌روند. این ترکیبات نباید محرک باشد، در عین حال، این باید حتما تست شده باشند و آلرژی و حساسیت ایجاد نکنند، صابون (به خصوص صابون‌های حاوی اسانس و محرک) نداشته باشند، ترکیبات ملایمی باشند که تمیز کننده هستند ولی محرک نباشند، در مقابل خشکی از بدن محافظت کنند و ترکیب میکروبی نرمال را حفظ کنند. ولو باید روزانه تمیز شود، بنابراین در مقابل این مواد، آموزش زنان از اهمیت بالایی برخوردار است که بدانند که چه خطراتی وجود دارد و هر ماده‌ای استفاده نشود و اگر بخواهند از مواد بهداشتی استفاده کنند، بدانند از چه موادی باید استفاده کنند که صدمه زننده نباشد. تاکید تقریبا تمام راهنماهای بالینی که در دنیا وجود دارند، روی همین موارد است.
راهنماهای بالینی برای سلامت و بهداشت ناحیه تناسلی چه دستوراتی دارند؟
دو راهنمای بالینی بزرگ در این زمینه وجود دارد که در اینجا به قسمت‌های اصلی هر کدام تاکید می‌شود:
محرک‌ها استفاده نشوند، بدن با آب شسته شود و کاملا با مواد غیر محرک خشک شود (خشک بودن ولو خیلی اهمیت دارد). در صورت امکان از صابون استفاده نشود و در صورت استفاده، صابون باید بسیار ملایم و کم باشد، به جای وان از دوش استفاده شود. گاهی اوقات زیاد تمیز کردن ولو می‌تواند تحریک‌کننده باشد و مشکل ایجاد کند. از مواد خشن مثل اسفنج یا لیف‌های خشن نباید استفاده شود و بهتر است با دست تمیز شود و بعد با یک حوله تمیز یا دستمال‌های توالت بدون پرز، کاملا پاک و خشک شود. لباس زیر نباید تنگ و چسبان باشد، جنس آن از مواد مصنوعی نباشد و بهتر است نخی یا پنبه‌ای باشد. خیلی مهم است که گشاد باشد و به بدن کاملا نچسبد، چون باعث عرق می‌شود و خود عرق باعث مرطوب شدن محیط و ایجاد مشکل می‌شود. حتی گفته می‌شود بهتر است خانم‌ها لحظاتی را در 24 ساعت بدون لباس زیر باشند تا بدن هوا بخورد، حتی موقع خواب هم بدون لباس زیر بخوابند.
از مواد محرک، صابون، ژل، اسکراب، استفاده مداوم از بتادین و نوار بهداشتی روزانه باید اجتناب کرد. حتی دو بار عوض کردن لباس زیر در روز بهتر از استفاده مداوم از نوار بهداشتی است، چون بسیار محرک هستند و باعث ایجاد عرق و ترشح و بو می‌شوند. برای لباس زیر بهتر است از رنگ سفید استفاده شود. لباس‌های زیر رنگی و رنگ‌‌های تیره استفاده نشوند، چون می‌توانند باعث ایجاد حساسیت شوند. وقتی لباس زیر برای اولین بار خریداری می‌شود، بهتر است قبل از استفاده، شستشو شود. حتی دستمال توالت استفاده شده، سفید باشد و رنگی نباشد، چون می‌تواند محرک باشد. ناخن‌ها کوتاه باشند و با ناخن بلند بدن شستشو داده نشود، چون می‌تواند به پوست صدمه بزند.
بیشتربخوانید:
22نکته مهم درباره ترشحات تخمک‌گذاری
آیا دوش واژینال مفید است؟ به جای استفاده از آن چه کارهایی کمک‌دهنده هستند؟
با توجه به مطالبی که گفته شد که میکروب‌های محیط واژن برای تعیین PH آن و دفاع بدن لازم است، در مسائل مربوط به بارداری موثر می‌باشند و دوش واژینال (شستشوی واژن با ترکیبات مختلف) می‌تواند تمام این ترکیب مفید را به هم بزند.
تقریبا همه راهنماهای بالینی به این امر تاکید دارند که دوش واژینال نباید استفاده شود. بعضی از افراد فکر می‌کنند که شاید دوش واژینال بتواند بر علیه عفونت‌ها کمک‌کننده باشد، اما هیچ شاهد علمی برای این قضیه وجود ندارد. لباس زیر مکررا عوض شود، تنگ نباشد و آزاد و گشاد باشد، پنبه‌ای یا نخی باشد، پودر تالک استفاده نشود، در صورت استفاده از دئودورانت و ضد عرق، باید از غیر محرک بودن آن مطمئن بود. اگر در موقع قاعدگی از تامپون استفاده می‌شود، باید خیلی سریع عوض شوند، در طول شب نباید از یک تامپون استفاده شود و باید تعویض شود. حتی وقتی از نوار بهداشتی استفاده می‌شود، باید تعویض آن سریع صورت بگیرد. خانم‌ها باید در موقع قاعدگی، کاملا خود را شستشو بدهند و قسمت‌های بیرونی را با آب خالی از خون و عرق پاک کنند. از موادی مثل بتادین یا مواد ضد عفونی‌کننده مطلقا برای شستشو استفاده نشود. آب خالی و بعد خشک کردن، کفایت می‌کند تا محیط ولو برای رشد قارچ نامساعد شود. بعد از زایمان هم شستشوی مکرر با آب خالی و خشک کردن کافی هست و بهتر است که از کرم استفاده نشود. برای برداشتن موهای ناحیه تناسلی باید از موادی استفاده کرد که به پوست آن ناحیه صدمه نزنند، چون خراش یا تحریک ایجاد شده می‌تواند مشکل‌ساز باشد.
همان‌طور که گفته می‌شود عقل سالم در بدن سالم است، مرکز ملی بهداشت انگلیس هم می‌گوید بهداشت خوب واژن یعنی یک سلامت خوب. یعنی واژن سالم در بدن سالم است و بدن سالم با تغذیه سالم و ورزش سالم باقی می‌ماند. ورزش مکرر، پیاده‌روی و دویدن باعث می‌شوند که عضلات واژن به طور کامل، ترشحات خود را به طرف بیرون تخلیه کنند، بنابراین می‌تواند به تمیز کردن واژن کمک کند. از طرف دیگر می‌تواند باعث قدرت گرفتن عضلات کف لگن شود که خود این امر می‌تواند به بهداشت واژن کمک کند. منظور از تغذیه خوب، تغذیه‌ای است که پر از میوه و سبزیجات باشد، آب به میزان خیلی فراوان استفاده شود که خود باعث رقیق شدن و تخلیه ترشحات واژن می‌شود. بنابراین خانم‌ها برای بهداشت واژن به جای استفاده از محصولات خاص، باید بیشتر به این نکات توجه داشته باشند.
بعضی از خانم‌ها فکر می‌کنند که در زمان پریود نباید خود را بشویند. این تفکر کاملا غلط است و حتما باید شستشوی مکرر داده شود و بدن کاملا خشک شود، نوار بهداشتی به صورت مکرر تعویض شود و به محض اینکه میزان خون قاعدگی آنقدر کم شد که پس نمی‌دهد، بهتر است که از نوار بهداشتی استفاده نشود و لباس زیر چندین بار عوض شود.
یکی از مواردی که بو ایجاد می‌کند، میکروب‌های خاصی هستند که می‌تواند ترشحات واژینال، عفونت و بوی بد ایجاد کنند. بنابر این اگر خانمی احساس بوی بد داشت، باید حتما به پزشک مراجعه کند تا از نداشتن عفونت مطمئن شود و بعد مسائل گفته شده فوق در مورد بهداشت رعایت شود.
مساله دیگر که سازمان ملی بهداشت انگلیس مطرح می‌کند، این است که تماس جنسی سالم می‌تواند به سلامت سیستم تناسلی کمک کند زیرا در موقع مقاربت، میکروب و مواد خارجی زیادی وارد واژن می‌شوند. از طرف دیگر، خود نطفه و سیمن (مایع منی)، PH قلیایی دارد، بنابراین PH اسیدی که برای واژن مفید هست را به طرف قلیایی می‌برد. یکسری از میکروب‌ها می‌توانند در این PH قلیایی رشد کنند. همان‌طور که گفته شد PH اسیدی دفاع بدن است، ولی PH قلیایی نمی‌تواند این دفاع را انجام دهد. پس توصیه می‌شود برای سلامت سیستم تناسلی از کاندوم استفاده شود که سیمن و مایع منی که قلیایی هست، داخل واژن ریخته نشود و به این ترتیب، میکروب‌ها نتوانند رشد کنند و مشکل‌ساز شوند.
مساله مهم دیگر، استرس است. ثابت شده که استرس می‌تواند ترکیبات واژن و میکروب‌ها را بر هم بزند و واژن را مستعد عفونت، بو و ترشحات غیر نرمال کند، بنابراین باید به صورت جدی استرس را دور کرد.
به این ترتیب به جای استفاده از کارهای جنبی دیگر، باید تغذیه سالم، ورزش و دور بودن از استرس را به عنوان پایه‌های اصلی رفع مشکلات سیستم تناسلی مدنظر داشت.
بیشتر بخوانید:
راه های جلوگیری از عفونت ادراری بعد از رابطه جنسی
علت قطع نشدن خونریزی بعد از قاعدگی چیست؟
دلیل لکه بینی قبل از قاعدگی چیست؟
ترکیبات بهداشتی باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند؟
مواد بهداشتی که تعدادشان بسیار زیاد است، به منظور تمیز بودن و رفع بو استفاده می‌شوند، ولی خیلی از آنها می‌توانند PH موجود در واژن و ولو و مجموعه میکروب‌های طبیعی موجود در آنها را به هم بزنند. ترکیبات مورد استفاده برای واژن به صورت مرطوب‌کننده‌ها، موادی که لغزانندگی ایجاد می‌کنند، و ترکیبات هورمونی مانند استروژن می‌باشد. ترکیبات مربوط به ولو، به صورت ژل، دستمال‌های مرطوب بهداشتی، صابون، اسپری، فوم و کف وجود دارند، ولی ترکیبات اصلی که برای بهداشت ولو و واژن استفاده می‌شوند، باید ترکیباتی باشند که در ترکیب اصلی آنها لاکتیک اسید (که باعث PH اسیدی شود) وجود داشته باشد. در واقع PH انها باید به PH واژن یا ولو نزدیک باشد و میکروب‌های خوب این نواحی را از بین نبرد. گلیسیرین (به عنوان یک نرم‌کننده)، ویتامین‌ها و ترکیبات طبیعی (که تحریک‌کننده و مشکل‌ساز نباشند) در این محصولات به کار می‌روند. این ترکیبات نباید محرک باشد، در عین حال، این باید حتما تست شده باشند و آلرژی و حساسیت ایجاد نکنند، صابون (به خصوص صابون‌های حاوی اسانس و محرک) نداشته باشند، ترکیبات ملایمی باشند که تمیز کننده هستند ولی محرک نباشند، در مقابل خشکی از بدن محافظت کنند و ترکیب میکروبی نرمال را حفظ کنند. ولو باید روزانه تمیز شود، بنابراین در مقابل این مواد، آموزش زنان از اهمیت بالایی برخوردار است که بدانند که چه خطراتی وجود دارد و هر ماده‌ای استفاده نشود و اگر بخواهند از مواد بهداشتی استفاده کنند، بدانند از چه موادی باید استفاده کنند که صدمه زننده نباشد. تاکید تقریبا تمام راهنماهای بالینی که در دنیا وجود دارند، روی همین موارد است.
لوبریکانت چیست و آیا استفاده از آن لازم است؟
یکسری مواد به نام لوبریکانت (لغزاننده و لزج‌کننده) وجود دارند که موقع تماس جنسی لغزانندگی ایجاد می‌کنند. بدن بعضی از خانم‌ها موقع تماس جنسی، خشک است. این خشک بودن باعث می‌شود خراش‌هایی بر روی سطح داخلی آن ایجاد شود و همین امر می‌تواند باعث ایجاد اصطکاک بیشتر و عفونت شود. بنابراین حتما باید این لغزانندگی و رطوبت داخل واژن موقع نزدیکی فراهم شود. اگر این رطوبت به صورت طبیعی ایجاد نمی‌شود، باید از لوبریکانت‌ها و لزج کننده‌های مختلف استفاده کرد. لوبریکانت‌ها به دو صورت هستند: محلول در آب و محلول در چربی. باید از لوبریکانت‌های محلول در آب استفاده کرد که تحریک‌کننده و مشکل‌ساز نباشند. فقط باید توجه داشت که استفاده از لوبریکانت‌ها برای خانم‌هایی که می‌خواهند باردار شوند، ممکن است نطفه را از بین ببرد. پس باید از لوبریکانت‌هایی که خاص این افراد ساخته شده، استفاده کرد. ولی اگر واژن خیلی خشک است و با لغزاننده‌های محلول در آب مشکل حل نمی‌شود، باید از لوبریکانت‌های محلول در چربی استفاده گردد.
در صورت استفاده از کاندوم، نباید از لوبریکانت‌های محلول در چربی استفاده شود، چون می‌تواند لاتکس کاندوم را در هم بشکند و آن را تخریب کند و ریسک حاملگی را بالا ببرد.
آیا بوی واژن طبیعی است؟
بله، واژن بو دارد و گفته می‌شود بوی هر خانمی مخصوص خودش است. در واقع هر بویی بد و غیر نرمال نیست، ولی اگر فرد احساس کند که این بو شدید و اذیت‌کننده است، باید به پزشک مراجعه کند که از نداشتن عفونت مطمئن شود و راهنمایی‌های لازم را دریافت کند، البته بعید است که با رعایت نکات بهداشتی به شکلی که گفته شد، مشکلی ایجاد شود.
یکی از مسائلی که برای جلوگیری از بو مطرح است، استفاده از پروبیوتیک‌ها می‌باشد. پروبیوتیک‌ها می‌توانند به حفظ PH و میکروب‌های خوب واژن کمک کنند. مصرف زیاد غذاهای حاوی پروبیوتیک‌ها مانند ماست، مفید است. همان‌طور که گفته شد، مصرف مواد غذایی سالم، بهداشتی و متعادل به علاوه میوه و سبزی و آب فراوان، می‌تواند به جلوگیری از بوی بد کمک کند.
افرادی که ترشحات زیادی دارند، به جای استفاده از نوار بهداشتی زیاد، می‌توانند دو شورت را روی هم بپوشند و بعد از قرار گرفتن در محیط کار طولانی، یک شورت را خارج کنند و دیگری در بدنشان باشد. در واقع عوض کردن بیشتر لباس زیر بهتر از استفاده روزانه از نوار بهداشتی است.
