دكتر كورش جعفریان؛ متخصص تغذیه، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشكی تهران
سلامت زنان درواقع سلامت جامعه را به دنبال دارد. شاید 50 سال پیش کمتر کسی فکر می‌کرد که چاقی در آینده معضل اصلی بهداشتی جامعه و بویژه زنان خواهد شد؛ اما با توسعه زندگی ماشینی و شهرنشینی پدیده چاقی ذهن بسیاری از افراد جامعه، مسؤولان بهداشتی و حتی صنایع را به خود مشغول کرده است.
روزگاری چاقی نشانه سلامت و زیبایی به شمار می‌آمد و آثار باستانی باقیمانده، خصوصاً نقاشی‌های گذشتگان حکایت از محبوبیت چاقی در نزد جوامع قبلی دارد. با این حال عوارض و بیماری‌های مرتبط با چاقی و اضافه‌وزن این نگرش و باور را تغییر داد و کار را به جایی رسانده که خیلی از ما هر روز در برابر آینه از خود می‌پرسیم که آیا چاق هستیم؟
آیا این وزن برای من مناسب است و یا آیا جدیداً وزنم زیاد شده است؟ حتی برخی از رو در رو شدن با واقعیت هراس دارند و از رفتن روی وزنه خودداری می‌کنند. حتی اگر افراد وزن خود را چک نکنند، بسیاری از افراد خانواده یا دوستان همانند آیینه تغییرات وزنی آنها را گوشزد می‌کنند.
بد نیست بدانیم که امروزه بیش از 60 -70 درصد افراد بالغ در کشورهای پیشرفته و بیش از نیمی در کشورهای در حال توسعه مانند ایران، مشکل اضافه‌وزن یا چاقی دارند. بنابراین بسیاری از افراد مشکل اضافه‌وزن دارند، اما چون در مقایسه با دیگران وزن‌شان طبیعی به نظر می‌رسد، از مشکل وزنی خود غافل می‌شوند و همین مسأله می‌تواند آغاز مشکل باشد. لذا عاقلانه‌ترین راه این است که مشکل افزایش وزن را زودتر از دیگران تشخیص داده و برای آن چاره‌ای بیندیشند. اما به چه کسی چاق و یا دارای اضافه‌وزن می‌گویند؟ اگرچه تعاریف متعددی برای چاقی و افزایش وزن وجود دارد، ولی تعریفی که در مقیاس جهانی مقبولیت بیشتری یافته، از درجه‌بندی بر اساس نسبت قد و وزن به دست آمده است.
نمایه توده بدن
در این تعریف از شاخصی به نام «نمایه توده بدنی» (Body Mass Index) استفاده شده است. این نمایه از تقسیم وزن بر اساس «کیلوگرم» بر مجذور قد بر اساس «متر» به دست می‌آید. به عنوان مثال در یک فرد با وزن 70 کیلوگرم و قد1/7 متر، یعنی BMI=24/2 این شاخص بایستی بین 18/5 تا 24/9 باشد تا بگوییم وزن فرد طبیعی است.
کمتر از 18/5 را لاغری می‌گوییم، بین 25 تا 29/9 را افزایش وزن و از 30 به بالا را چاق می‌نامیم. اگر این شاخص در فردی بیش از 40 باشد، مبتلا به چاقی مفرط است. نباید فراموش کرد که معیار فوق تنها مخصوص افراد بزرگسال است و برای کودکان و نوجوانان زیر 18 سال باید با استفاده از نمودار رشد وضعیت وزنی آنان را مورد ارزیابی قرار داد.
تشخیص و خطرات چاقی
در واقع نمایه توده بدنی یک شاخص خام و اولیه برای تشخیص چاقی یا اضافه‌وزن است. مهم‌تر از این شاخص میزان توده چربی موجود در بدن می‌باشد. حتی مهم‌تر از میزان توده چربی بدن، توزیع چربی در بدن است؛ به طوری که تجمع چربی در قسمت پایین‌تنه مشکل خاصی برای فرد ایجاد نمی‌کند و حتی برخی مطالعات نشان داده‌اند باعث کاهش خطر بسیاری از بیماری‌ها از جمله قلب و عروق می‌گردد. اما از طرف دیگر، افزایش چربی به ویژه در ناحیه شکم و پهلوها باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های مختلف مانند قلبی عروقی، پرفشاری خون، دیابت و افزایش چربی‌های خون خواهد شد.
تعیین میزان چربی
ساده‌ترین راه برای تعیین توزیع چربی در بدن، اندازه‌گیری دور کمر و یا مقایسه دور کمر به دور باسن است؛ اما امروزه با استفاده از دستگاه‌های بایوایمپدانس به‌راحتی می‌توان میزان چربی در قسمت‌های مختلف بدن را مشخص نمود. دور کمر بزرگ‌تر از 80 سانتی‌متر یعنی شروع خطر و اگر از 88 سانتی‌متر بیشتر شود، یعنی فرد در شرایط خطر قرار دارد و بایستی برای کاهش آن اقدام فوری نماید.
اما چنانچه درصد چربی بدن تعیین شود، باید توجه نمود که به طور طبیعی انتظار می‌رود زنان حدود 27 درصد بدن‌شان چربی باشد و كمترین میزان چربی ضروری برای خانم‌ها 12 درصد است. چربی بیش از 35 درصد حکایت از نامناسب بودن میزان چربی دارد. همچنین حداقل 10 درصد کمتر بودن میزان توده چربی بالاتنه نسبت به پایین‌تنه در زنان نشان از مناسب بودن توزیع چربی فرد دارد.
مزایای تعیین چربی بدن
یکی از مزایای تعیین میزان چربی بدن این است که خطای تعیین چاقی که معمولا هنگام استفاده از نمایه توده بدن اتفاق می‌افتد، بویژه در افراد ورزشکار یا عضلانی به حداقل می‌رسد. همچنین هنگام کاهش وزن نیز مشخص می‌شود که کاهش وزن به خاطر از دست دادن آب بدن یا عضله یا چربی بوده است. نباید فراموش کرد که برخی افراد ممکن است نمایه توده بدنی طبیعی داشته باشند، ولی مبتلا به چاقی شکمی‌باشند و تعیین میزان چربی، باز روش دقیق‌تری برای این منظور است.
