دکتر حمید محقق؛ پزشك داخلی
تمام کم‌خونی‌ها یک سری علایم بالینی شامل ضعف، رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگی زودرس، بی حالی، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، تحریک‌پذیری، حالت تهوع و در موارد شدیدتر تپش قلب و تنگی نفس دارند. یکی از شایع‌ترین شکایات این بیماران این است که با فعالیت کوچکی دچار خستگی می‌شوند و دیگر توان گذشته را ندارند. هر نوع کم خونی خاص ممکن است علایم مخصوص به خود داشته باشد، به عنوان مثال در موارد شدید کم خونی ناشی از فقر آهن، پرزهای زبان این بیماران به مرور از بین می‌رود و رنگ زبان قرمز شده و گاهی حتی با سوزش همراه می‌شود.
بعضی مواقع، گوشه لب‌ها ترک می‌خورد. ناخن‌های این بیماران از انحنای طبیعی خارج می‌شود و در روی ناخن آنها، شیارهای طولی پیدا می‌شود که گاهی صاف هستند و در موارد شدیدتر، فرورفتگی روی ناخن ایجاد می‌شود که به نام "ناخن های قاشقی" معروف هستند. در کم خونی ناشی از فقر آهن، ممکن است تمایل به خوردن موادی نظیر خاک یا یخ به وجود آید که به آن سندرم پیکا می‌گویند. در این حالت، بیماران ذکر می‌کنند که به طور اجتناب ناپذیری علاقه به خوردن مهر نماز، نشاسته، برنج خام، برفک یخچال و موادی از این قبیل دارند.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای فقر آهن وجود دارد که در زیر به آنها اشاره شده است:
دریافت ناکافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده‌ای که در آن آهن کمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری، كه منجر به فقر آهن می‌شود. به علاوه، بعضی از افراد از خوردن غذاهای گوشتی بدشان می‌آید یا رژیم‌های بسیار سخت می‌گیرند که باعث می‌شود آهن کمتری به بدنشان برسد. همچنین در افراد مسنی که تنها زندگی می‌کنند و یا در آسایشگاه‌های خیریه و سالمندان هستند، به علت بد غذایی یا اختلالات تغذیه ای، ممکن است کم خونی مشاهده شود، به خصوص آنهایی که از سلامت دهان و دندان خوبی برخوردار نیستند و به علت عدم توانایی در جویدن و خوردن غذا، معمولا به اندازه کافی آهن دریافت نمی‌کنند.
جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخلات دارویی (داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین) نیز به کمبود آهن منجر می‌شود. افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی. خونریزی زیاد در دوران عادت ماهانه، در اثر جراحات ناشی از هموروئید ، بیماری‌های بدخیم یا انگل‌ها. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که در بعضی موارد مثل سرطان‌های دستگاه گوارش، خونریزی به قدری با شدت کم و آهسته است که فرد متوجه آن نمی‌شود و وقتی به پزشک مراجعه می‌کند که دچار کم‌خونی شدید شده باشد.
کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولاً در اثر از دست دادن خون است. در این موارد باید حتما با پزشک معالج مشورت شود تا علت آن مشخص گردد. خوشبختانه ژنتیک در کمبود آهن و کم خونی فقر آهن دخالت مستقیمی ندارد، مگر این که بیماری‌های ژنتیکی باعث فقر آهن در بدن شوند. معمولا این بیماری‌ها به ندرت باعث کم‌خونی فقرآهن می‌شوند و از علل شایع فقر آهن محسوب نمی‌شوند.
درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
درمان اختصاصی فقر آهن با توجه به سن، وضعیت کلی بیمار و سلامت عمومی، شدت کم خونی و تحمل داروها توسط پزشک تعیین می‌شود. ممکن است در موارد بسیار شدید که بیمار دچار علایم ناتوان کننده و شدید کم‌خونی شده باشد، حتی تزریق خون انجام شود. برای درمان کم خونی چند روش وجود دارد که به طور معمول بهترین و کم‌خطرترین آنها استفاده می‌شود. بهترین و کم‌خطرترین راه، استفاده از مکمل‌های خوراکی است. درمان با نمک‌های ساده آهن، مانند سولفات فرو خوراکی، کاملاً موثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است که مصرف آنها باید تا چند ماه ادامه یابد.
چنانچه این قرص ها با معده خالی مصرف شوند، جذب آنها بهتر و بیشتر صورت می‌گیرد، ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی خواهند شد. عوارض گوارشی، ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان به حداقل رساند، به شرطی که آهن را به میزان کم مصرف کرده و به تدریج به میزان آن افزود تا به حد مورد نیاز بدن برسد.
بهتر است قرص آهن، آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابد. جهت افزایش میزان جذب آهن، باید با معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شود.در مواردی که بیمار نتواند از مکمل‌های خوراکی استفاده کند، از فرم تزریقی آن استفاده می‌شود که حتما باید در مراکز درمانی تزریق صورت گیرد.ویتامین Cجذب آهن را افزایش می‌دهد. به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامینC به همراه آهن پیشنهاد می‌گردد. البته علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد. جذب آهن غذا، اغلب تحت تأثیر شکل آهن موجود در آن می باشد.
آهن موجود در پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی و پرندگان (آهن هِم) بیشتر جذب می‌شود، در حالی که جذب آهن پروتئین‌های گیاهی مانند سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیر هِم) کمتر می‌باشد. باید توجه داشت که ویتامین C جذب آهن سبزی‌ها و میوه‌ها (آهن غیر هِم) را بیشتر می‌کند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا نیز می‌تواند جذب آهن را تا 50 درصد کاهش دهد. قهوه، تخم‌مرغ، شیر و لبنیات، نان گندم، حبوبات (حاوی اسید فیتیك) و فیبرهای غذایی جذب آهن را به علت تشكیل كمپلكس‌های نامحلول كاهش می‌دهند. بنابراین فرآورده‌های حاوی آهن، طی یك ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف هر یك از این مواد نباید مصرف شود.
