زیبا محمدخانلو؛ کارشناس مامایی، مشاور شیردهی انجمن علمی ترویج تغذیه با شیرمادر ایران
استفاده از دارو در دوران شیردهی بسیار شایع است و مادران در مورد مصرف دارو در این دوران ممکن است اطلاعات و نظرات متفاوتی را از منابع مختلف از جمله پزشکان، داروسازان، ماماها، همسر و همسایه‌ها و یا وسایل ارتباط جمعی در مورد مصرف یا عدم مصرف داروها دریافت نمایند و چه بسا در مواردی بدون آن که خود مایل به قطع شیردهی باشند در اثر توصیه‌های نادرست اطرافیان، به این عمل اقدام نمایند.
لذا با راهنمایی درست مادران می‌توان از بسیاری از تصمیم‌های نابجا جلوگیری کرد.
پزشکان نیز وقتی برای مادری که شیر می‌دهد نسخه می‌نویسند هرگاه مصرف دارویی را بدون ضرر و لازم بدانند باید در مورد لزوم مصرف و بی‌ضرر بودن آن در دوران شیردهی تاکید نموده و مادر را به ادامه شیردهی تشویق نمایند.
با عوامل اثرگذار بر ایمنی مصرف دارو در دوران شیردهی آشنا شویم
هر دارویی که مادر شیرده مصرف می‌کند جزیی از آن (حدود یک درصد) وارد شیر می‌شود. مقدار دارویی که از طریق شیرمادر به شیرخوار می‌رسد بسیار کمتر از آن مقداری است که از جفت به جنین می‌رسد.
به طور کلی سه دسته عوامل مهم
1- مربوط به مادر
2- مربوط به شیرخوار
3- مربوط به دارو
دراین زمینه دخالت دارند.
عوامل مربوط به مادر
متابولیسم کلیه و کبد مادر
دوز دارو و مدت درمان
راه مصرف
کارکرد مناسب کلیه و کبد مادر، غلظت دارو را درسرم کاهش می‌دهد و برعکس عواملی نظیر حاملگی که دفع یا متابولیسم دارو را در مادر کاهش می‌دهند، موجب افزایش مقدار دارو در سرم می‌گردد.
دوز و مدت زمان مصرف دارو هم مؤثر است. استفاده از داروهایی که حتی ممنوعیت مصرف دارند مانند مواد رادیواکتیو ممکن است با دوز کم و مدت کوتاه مصرف فقط با قطع کوتاه مدت تغذیه با شیرمادر همراه باشند.
جذب و دسترسی از راه دهان نیز نقش بسیار مهمی دارد به عنوان مثال داروهایی که از طریق خوراکی قابل جذب نیستند و باید حتماً به مادر تزریق شوند مانند انسولین، آنتی بیوتیک‌های آمینو گلیکوزید و سولفات منیزیم گرچه ممکن است در شیرمادر ترشح شوند اما چون در دستگاه گوارش شیرخوار جذب نمی‌شوند لذا اثر کمتری بر شیرخوار می‌گذارند.
عوامل مربوط به شیرخوار
سن شیرخوار: هرچه سن شیرخوار به دوران نوزادی (یک ماه اول زندگی) نزدیک‌تر باشد تأثیر داروی دریافت شده بیشتر است.
متابولیسم کبد و کلیه شیرخوار: نارسی یا اختلالات این دو عضو سبب تجمع بیشتر دارو در شیرخوار می‌شود. توان متابولیسم دارو در شیرخواران نارس، کم وزن و بیماراز شیرخوار طبیعی کمتر است.
حجم مصرفی شیر مادر: هر چه مقدار شیر مصرف شده بیشتر باشد داروی بیشتری هم به شیرخوار می‌رسد.
بی‌ضرر بودن دارو برای شیرخوار: داروهایی که در دوران نوزادی و شیرخواری تجویز می‌شوند و بی‌ضرر هستند، مادر شیرده نیز می‌تواند مصرف نماید.
کدام داروها بی‌ضرر هستند؟
مصرف اکثر داروها مانعی برای شیردادن نیستند و هرگاه ضرورت مصرف آنها توسط پزشک تأیید شود مادر می‌تواند ضمن استفاده از دارو به شیردهی هم ادامه دهد که نمونه‌هایی از آن عبارتند از: استامینوفن، مسکن‌های ساده، داروهای ضد فشارخون، داروهای ضد دیابت، داروهای قلبی و آنتی هیستامین‌ها به مقدار معمولی و مدت کوتاه همچنین اکثریت قریب به اتفاق آنتی بیوتیک‌ها و داروهای ضد افسردگی و ضد تشنج.
در برخی موارد نیز باید مادر به شیردادن ادامه دهد ولی شیرخوار تحت نظر قرار گیرد و به هرگونه وضعیت غیرعادی او توجه شود مانند استفاده از سولفامیدها.
داروها و موادی که مصرفشان دردوران شیردهی ممنوع است و یا به عبارت دیگر در صورت لزوم مصرف، شیردهی باید قطع شود بسیار اندک و از چند قلم تجاوز نمی‌کنند.
چنانچه مادر نیاز حتمی به مصرف کوتاه مدت این داروها داشته باشد و پزشک متخصص مربوطه تاکید بر استفاده ازآنها بنماید واین داروها بدون جایگزین باشند مادر می‌تواند پس از قطع دوره درمان به شیردهی ادامه دهد ولی برای جلوگیری از خشک شدن شیر، در طول مدت مصرف این داروها، مرتباً شیرش را بدوشد و دور بریزد.
عوامل مربوط به دارو
میزان حلالیت در آب و چربی، اتصال دارو به پروتئین، اندازه مولکول دارو، میزان جذب از راه خوراکی، سمیت غیروابسته به دوز، تاثیردارو بر حجم شیرمادر، همه از عوامل دارو به حساب می‌آیند مثلاً مولکول‌های درشت دارو فقط در صورت محلول بودن در چربی وارد شیر می‌شوند و یا آنها که به پروتئین می‌چسبند کمتر وارد شیر می‌شوند.
این داروها به سه دسته تقسیم می‌شوند
1- داروهای ضد سرطان و مهارکننده‌های سیستم ایمنی
2- داروهای رادیواکتیو که برای درمان مصرف می‌شوند (در مورد داروهای رادیواکتیو که برای تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌شود، طول مدت منع شیردهی بستگی به دوز و نوع ماده مصرفی دارد و از 5 ساعت تا 14 روز متفاوت است.
مثلاً در موردید 131، تا دو هفته ذکر شده است که جهت تداوم شیردهی لازم است در این مدت مادر شیر خود را مکرر بدوشد و دور بریزد تا پس از مدت گفته شده بتواند شیردهی را ادامه دهد.
قبل از تجویز این مواد نیز مادر می‌تواند به دفعات شیر خود را بدوشد و برای تغذیه شیرخوار ذخیره نماید تا در مدت کوتاهی که نباید کودک را شیر بدهد از شیرهای دوشیده شده برای تغذیه او استفاده نماید).
3- سوء مصرف داروها، اعتیاد دارویی و مخدرها شامل: آمفتامین، کوکائین، هروئین و فن‌سیکلیدین که باید مادر را تشویق به ترک اعتیاد نمود. مادرانی که برای ترک اعتیاد از متادون استفاده می‌کنند می‌توانند به شیردهی خود نیز ادامه دهند.
به طور کلی با توجه به فواید فراوان شیرمادر، اگر مادر در دوران شیردهی نیاز به مصرف دارو داشته باشد باید آن را با نظر پزشک آگاه، مطلع و معتقد به اهمیت تغذیه کودک با شیرمادر، مصرف نماید.
بهتر است مصرف دارو را به بعد از اتمام یک وعده شیردهی و قبل ازیک خواب طولانی مدت شیرخوارموکول نمود تا مقدار دارو در شیرمادر به حداقل رسیده باشد.
برگرفته از کتاب‌های شیرمادر و مجموعه آموزشی ترویج تغذیه با شیرمادر از انتشارات انجمن ترویج تغذیه با شیرمادر
