به قلم : حبیبه مرتضی ، کارشناس ارشد مامایی ، کارشناس برنامه سلامت باروری شبکه بهداشت و درمان گرمسار
تحریریه زندگی آنلاین : اندومتریوز بیماری است که ممکن است در تعدادی از دختران و زنان سنین باروری دیده شود. نام این بیماری از واژه اندومتر یعنی بافتی که سطح داخلی رحم را می‌پوشاند و هر ماه در دوره قاعدگی رشد کرده و سپس ریزش می‌کند، گرفته شده است. در واقع بافت اندومتر باید فقط در درون رحم وجود داشته باشد. در اندومتریوز، بافتی شبیه اندومتر در خارج از رحم دیده می‌شود، بنابراین این بیماری زمانی اتفاق می‌افتد که بافت پوشاننده داخل رحم (اندومتر) در بعضی دیگر از اعضای بدن که بیشتر در شکم و لگن به ویژه تخمدان‌ها قرار دارند نیز ایجاد شده و شروع به رشد نماید. این بافت خارج از رحم، همانند لایه اندومتر داخل رحم به تغییرات هورمونی حساس می‌باشد و هر ماه در طی قاعدگی گسترش پیدا می‌کند (زیرا امکان خروج از بدن را ندارد، بنابراین در محل خود گسترش یافته و با ایجاد تغییرات التهابی ایجاد درد می‌کند). در این شرایط بافت‌های اطراف دچار التهاب و چسبندگی می‌شوند.
شیوع اندومتریوز
اندومتریوز معمولا از سنین نوجوانی و جوانی شروع شده و بعد از چند سال (حدود 8-2 سال) خود را نشان می‌دهد. بیماری اندومتریوز معمولا در سنین باروری (پس از بلوغ تا قبل از یائسگی) مشاهده می‌شود و در تمام گروه‌های نژادی و اجتماعی ممکن است بروز نماید. این بیماری نسبتا شایع است، به طوری که حدود 10 درصد از تمام خانم‌ها در طول زندگی خود به این بیماری مبتلا می‌شوند. بیماری در خانواده درجه یک فرد به میزان 7 تا 10 برابر بیشتر مشاهده می‌شود، لذا زمینه ژنتیکی می‌تواند یک از عوامل مساعد کننده بیماری باشد.
علل اندومتریوز
برای این بیماری هنوز یک علت واحد شناخته نشده است. با این حال تئوری‌هایی مطرح شده است که توجیه‌کننده رشد بافت داخلی رحم در جای دیگری از بدن می‌باشند، برای مثال:
قاعدگی عقب‌گرد: قدیمی‌ترین و شایع‌ترین تئوری ایجاد اندومتریوز می‌باشد. در این حالت، خون قاعدگی حاوی سلول‌های اندومتر، از طریق لوله‌های رحمی وارد لگن شده، به دیواره لگن چسبیده و رشد می‌کند و با هر بار قاعدگی مجددا فعال می‌شود.
انتقال سلول‌های اندومتر: عروق خونی و یا مایع لنفاوی ممکن است سلول‌های اندومتر را به دیگر قسمت‌های بدن انتقال دهند.
رشد سلول‌های جنینی حفره لگن و شکم: سلول‌های پرده صفاق داخل شکم، قابلیت تبدیل شدن به بافت‌های دیگر بدن را دارند و ممکن است در اثر تحریکات خاص (با علت نامشخص) تبدیل به بافت اندومتر شوند.
اختلال سیستم ایمنی: در تعداد زیادی از خانم‌ها (حدود 70 درصد) در طی قاعدگی مقداری از بافت اندومتر از طریق لوله‌ها وارد شکم می‌شود که سیستم ایمنی بدن این بافت را از بین می‌برد، بنابراین شاید اختلال در سیستم ایمنی در مبتلایان، مانع از حذف این بافت نابجا شده و منجر به بروز بیماری می‌گردد.
کاشته شدن مستقیم: بعد از جراحی‌های رحم مانند سزارین، هیسترکتومی (خارج کردن رحم)، خارج‌سازی فیبروم رحمی و ... گاهی سلول‌هایی از اندومتر داخلی رحم با جدار شکم تماس پیدا کرده و سلول‌های اندومتر به محل برش جراحی متصل می‌شوند که به آن اندومتریوز جداری گفته می‌شود.
علائم اندومتریوز
الف) درد
درد حین قاعدگی به ویژه کمی قبل از شروع خونریزی و در روز‌های اول دوره قاعدگی طبیعی می‌باشد، اما اگر درد حتی بعد از قطع خونریزی در عادت ماهانه ادامه داشته باشد و به مسکن‌های معمولی پاسخ ندهد، نیازمند بررسی است. به ویژه اگر در سال‌های اول شروع قاعدگی درد نداشته و اخیرا دچار درد شده است. الگوی درد می‌تواند به صورت قاعدگی‌های بسیار دردناک، درد حین دفع ادرار یا مدفوع و درد در زمان حرکات روده باشد. گاهی نیز خانم از دردهای مبهم و مزمن لگنی شکایت دارد. برخی بیماران نیز ممکن است با وجود اندومتریوز پیشرفته هیچ گونه شکایتی از درد نداشته باشند. درد لگنی یکی از مهم‌ترین و ناراحت‌کننده‌ترین علائم اندومتریوز می‌باشد و معمولا در زمان قاعدگی بدتر می‌شود. درد لگنی در این بیماری، به اشکال مختلف بروز می‌کند:
عادت ماهانه دردناک (دیسمنوره): یکی از شایع‌ترین علائم اندومتریوز، درد لگن در زمان قاعدگی است. این درد در اندومتریوز بر خلاف خانم‌هایی که به طور فیزیولوژیک درد قاعدگی دارند، با گذشت زمان بدتر می‌شود. همین‌طور در بیماری اندومتریوز، درد قاعدگی معمولا مدت بیشتری طول می‌کشد، به طوری که ممکن است قبل از عادت ماهیانه شروع شده و تا چند روز بعد از آن نیز ادامه داشته باشد.
درد هنگام نزدیکی با همسر (دیس پارونیا)
درد هنگام اجابت مزاج یا ادرار کردن طی قاعدگی: گاهی این درد در هنگام دفع مدفوع یا ادرار در زمان قاعدگی بیشتر می‌شود.
درد مزمن لگنی: در موارد پیشرفته بیماری، به دلیل درگیری وسیع اعصاب لگنی، ممکن است درد لگنی به طور دائمی ایجاد
شود.
ب) خونریزی غیرطبیعی
این بیماران گاهی دچار اختلالات در خونریزی‌های قاعدگی می‌شوند که الگوی آن متغیر است. مثلا ممکن است دچار خونریزی شدید، لکه‌بینی‌های قبل از قاعدگی و یا قاعدگی‌های طولانی‌مدت شوند. با این حال خونریزی غیر طبیعی، یک علامت مشخصه قوی برای شک به این بیماری نیست.
پ) ناباروری
ناباروری یکی از علائم بیماری اندومتریوز است و شدت آن وابسته به وسعت بیماری می‌باشد. در برخی زنان با درجات خفیف به ویژه اگر بارداری را به تاخیر نیندازند، ممکن است هرگز نازایی دیده نشود. به همین دلیل برخورد آگاهانه با این بیماری و اقدام به هنگام برای فرزندآوری می‌تواند خانم را از نازایی و درمان‌های پیچیده کمک باروری بی‌نیاز سازد. حدود نیمی از خانم‌های نابارور، مبتلا به بیماری اندومتریوز هستند. گاهی ممکن است یک خانم نابارور بدون علامت بوده و در طی بررسی‌های نازایی، اندومتریوز تشخیص داده شود. در حقیقت اندومتریوز یکی از علل مهم ناباروری است و در 50 -30 درصد از زنان نابارور دیده می‌شود. هر قدر درجه اندومتریوز بیشتر باشد، درمان‌های ناباروری پیشرفته‌تری را نیاز خواهد داشت. در واقع درجه‌بندی اندومتریوز با موفقیت درمان‌های ناباروری در ارتباط است، لذا توصیه می‌شود خانم‌های متأهل مبتلا به بیماری اندومتریوز، هر چه زودتر و تا قبل از پیشرفت بیماری اقدام به بارداری نمایند تا در صورت وجود ناباروری، زودتر تشخیص داده شود.
ت) علائم گوارشی
گاهی بیماران اندومتریوزی دچار علائم گوارشی مانند درد روده، تهوع، استفراغ، بی‌اشتهایی، نفخ و تغییر در وضعیت اجابت مزاج می‌شوند. تغییر در حرکات روده، تحریک عصبی در سیستم گوارش و رشد باکتری در روده‌ها علت ایجاد این علائم هستند.
تشخیص اندومتریوز
اندومتریوز به تنهایی از روی علائم قابل تشخیص قطعی نیست و بسیاری از دختران و زنان ممکن است دچار درد یا اختلال قاعدگی باشند، اما هیچ‌گونه شواهدی از بیماری اندومتریوز نداشته باشند و نباید وجود هر علامتی موجب نگرانی شود، بلکه لازم است با برخوردی منطقی با مشکلات بالینی در صدد تشخیص و درمان به هنگام برآمده و از درمان خودسرانه و یا تاخیر از درمان صحیح پرهیز کنید.
همانگونه که بیان شد، پزشک/ ماما با وجود هر یک از مشکلات زیر به اندومتریوز مشکوک می‌شود:
درد شدید قاعدگی دردهای مزمن لگنی
اختلالات قاعدگی کیست‌های ماندگار تخمدان ناباروری
پزشک/ ماما در صورت شک بالینی می‌تواند درخواست سونوگرافی و آزمایشات لازم را نماید تا ضمن تائید وجود بیماری، درمان صحیح را برای بیمار تجویز کند، البته تشخیص قطعی بیماری با لاپاراسکوپی است.
تشخیص این بیماری غالبا با یک تأخیر 8 تا 12 ساله انجام می‌شود، زیرا از زمان شروع بیماری تا بروز علائم چند سال طول می‌کشد، لذا گاهی زمانی بیماری تشخیص داده می‌شود که در مرحله پیشرفته است.
درمان اندومتریوز
مهم‌ترین اصل در درمان اندومتریوز، جلوگیری از پیشرفت آن است و اینکه با تشخیص درست و به موقع، از عوارض بیماری جلوگیری به عمل آید.
مهم‌ترین عارضه این بیماری، ناباروری است که به بیمار توصیه می‌شود با ازدواج به هنگام و تعجیل در فرزندآوری از مشکلات جدی آتی پیشگیری کند، لذا یکی از عوامل مهم در پیشگیری و حتی درمان توجه به ضرورت بارداری و فرزندآوری و شیردهی است. در مطالعات نشان داده شده زنانی که سابقه بارداری و شیردهی نداشتند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اندومتریوز بوده‌اند.
دومین عامل مهم در درمان، توجه به اصلاح سبک زندگی و تغذیه است. به طور مثال پرهیز از مصرف الکل و کافئین که ممکن است در ایجاد و در شدت علائم بیماری و عوارض آن اثر داشته باشند.
یکی دیگر از موارد مهم در درمان و حتی پیشگیری، پرهیز از ورزش‌ها و فعالیت‌های سنگین و حرفه‌ای به خصوص در ایام خونریزی است که متاسفانه با تغییر رفتار دختران از سمت نرمش‌ها و ورزش‌های سبک به سمت فعالیت‌های سنگین و مردانه، خطر شیوع بیماری در حال افزایش است.
در درمان اندومتریوز، ورزش، رژیم غذایی سالم و استراحت کافی به کاهش درد کمک می‌کند. برای کاهش علائم یبوست ناشی از اندومتریوز توصیه به نوشیدن مایعات زیاد و استفاده از رژیم غذایی با فیبر زیاد شامل میوه، سبزی، حبوبات و غلات می‌شود.
درد در برخی از خانم‌ها با ورزش و تکنیک‌های استراحت بهتر می‌شود که به دلیل کاهش فشار روانی ناشی از دردهای مزمن می‌باشد. تسکین‌دهنده‌های درد و داروهای مسکن نیز دردهای ناشی از قاعدگی را کاهش می‌دهند.
نکات مهم درمان
اصل اول: پیشگیری با تکیه بر اصول صحیح سبک زندگی ایرانی - اسلامی و توجه به ضرورت فرزندآوری و شیردهی، پرهیز از اضطراب و افکار منفی و استرس، داشتن خواب و استراحت کافی، داشتن تغذیه سالم و پرهیز از مواد غذایی محرک سودا (ترش، تند و فست‌فودها) و برخورداری از هوای سالم.
اصل دوم: تشخیص درست و شروع درمان با تکیه بر پیشگیری از عوارض ماندگار همچون ناباروری و چسبندگی‌ها.
اصل سوم: تنظیم و تقویت سیستم ایمنی و بهره بردن از مواد غذایی سالم، تازه و مقوی و نیز مکمل‌هایی همچون ویتامین E، D، امگا 3 که در مواد غذایی همچون غذاهای دریایی، انگور، مرکبات، گردو، غلات سبوس‌دار، سبزی‌های تازه، مغزها و حبوبات یافت می‌شود.
اصل چهارم: پرهیز از قندهای ساده، شکلات، کاکائو، کافئین، الکل و نیز ترک سیگار.
اصل پنجم: استفاده از مسکن‌ها برای درد و یا داروهای هورمونی طبق نظر و توصیه پزشک/ ماما.
انتخاب روش درمانی مناسب برای هر بیمار اندومتریوزی بر اساس فاکتورهای مختلف مانند سن، شدت علائم، تمایل به بارداری، وجود نازایی، ذخیره تخمدان و درگیری ارگان‌های اصلی لگن می‌تواند متفاوت باشد و یک درمان ثابت برای تمام بیماران به کار نمی‌رود.
شیوه زندگی سالم با تکیه بر اصول تغذیه در طب ایرانی
تقویت ایمنی یکی از اصول درمان اندومتریوز می‌باشد. از همین رو توجه به کمبودهای مواد معدنی، ویتامین‌ها و املاح آن به کمک رژیم غذایی مناسب از اولویت‌های درمانی است.
یکی از مهم‌ترین توصیه‌ها به بیماران دارای اندومتریوز مصرف غذاهای دریایی همچون ماهی و میگو برای کاهش علائم بیماری است که حاوی امگا 3 فراوان است.
مصرف غلات سبوس‌دار که حاوی ویتامین‌های گروه B هستند نیز در درمان و پیشگیری از پیشرفت بیماری موثر است.
مصرف ویتامین‌های D و C و ترکیبات حاوی آن مثل مرکبات تازه نیز مفید است. همچنین ترکیبات حاوی آنتی‌اکسیدان مثل انگور و سبزیجات نیز بسیار توصیه شده است، البته هر فرد برای داشتن یک رژیم غذایی سالم نیازمند شناخت و اصلاح مزاج خود است.
بیماران با اندومتریوز باید بدانند که حتما از مصرف غذاهای سودازا مثل ترشیجات، کنسروها، سوسیس و کالباس، فست‌فود، سرخ‌کردنی‌ها و قندهای ساده دوری کنند و به جای مصرف قندهای ساده از عسل و شیره انگور استفاده کنند و در هر وعده غذایی سبزیجات تازه میل کنند.
قطع سیگار، الکل و کافئین از اصول مهم درمانی است و در صورت ادامه این عادات غلط حتی جراحی هم نمی‌تواند درد و علائم بیماران را کاهش دهد.
دوری از هوای آلوده و استفاده نکردن از ظروف پلاستیکی، حشره‌‌کش‌ها و شوینده‌های قوی نیز از موارد مهم در اصلاح سبک زندگی است.
بیماران در ایام قاعدگی می‌توانند با گرم نگه داشتن ناحیه زیر ناف، کمر، شکم و نیز ماساژ با روغن‌هایی همچون روغن زنجبیل و روغن گل محمدی درد خود را کاهش دهند. تحقیقات نشان داده‌اند ماساژ نواحی درد معمولا از سه روز قبل قاعدگی تا روز سوم قاعدگی، دو تا سه بار در روز برای کاهش درد اثر خوبی دارد.
پرسشنامه خودارزیابی برای ابتلا به اندومتریوز
شما مي‌توانيد با پاسخ دادن به پرسشنامه‌اي ساده که برای این بیماری طراحی شده است، خود را ارزیابی نموده و بر اساس امتيازي که از این پرسشنامه به دست می‌آوريد، خود را سالم تلقی نمایيد و یا اینکه با شک به وجود این بیماری برای بررسی بیشتر به پزشک/ ماما مراجعه نمایيد.
آيا در طول شش ماه گذشته دردهاي شديد قاعدگي - كه معمولا باعث عدم حضور شما در محل كار يا مدرسه مي‌گردد و یا باعث می‌شود که نتوانید فعالیت‌های روزانه خود را انجام دهید - داشته‌ايد؟ بلي خير
آيا در طول شش ماه گذشته درد لگني در مواقعي غير از هنگام قاعدگي داشته‌ايد؟ بلي خير
در صورت متاهل بودن، آیا در طول شش ماه گذشته درد هنگام تماس جنسی را تجربه کرده‌اید؟ بلي خير
آيا دوره قاعدگي شما به شكل غيرمعمول طولاني بوده است (قاعدگی بين 4 تا 8 روز طبيعي است)؟
بلي خير
آيا در طول شش ماه گذشته، در زمان سيكل قاعدگي خود خونريزي شدیدی داشته‌ايد؟ بلي خير
آيا در طول شش ماه گذشته دوره‌هاي قاعدگي شما نامنظم بوده است؟ بلي خير
آيا دردهاي روده‌اي و حين اجابت مزاج به خصوص هنگام قاعدگي را تجربه نموده‌ايد؟ بلي خير
آيا يبوست يا اسهال را كه به خصوص در زمان قاعدگي بدتر مي‌شود، داشته‌ايد؟
بلي خير
در صورت متاهل بودن، آیا بیش از یکسال است که برای بارداری تلاش میکنید و باردار نشده‌اید؟
بلي خير
آيا هنگام ادرار كردن درد را تجربه كرده‌ايد؟ بلي خير
آيا سابقه خانوادگي اندومتريوز داشته‌ايد؟ بلي خير
آيا افسردگي يا خستگي غير معمول داشته‌ايد؟ بلي خير
در صورتي كه به بيش از 5 سوال از سوال‌های بالا پاسخ مثبت داديد، براي مشاوره بيشتر به پزشك/ ماما خود مراجعه نماييد.
