به قلم : حبیبه مرتضی
تحریریه زندگی آنلاین : یکی از مقولات مهم دوران بارداری استفاده از داروها در این دوران و اثرات آن بر جنین می‌باشد. هر چند در اغلب موارد پزشک در صورت اطلاع از بارداری در تجویز دارو دقت کافی دارد، اما دانستن یکسری اطلاعات برای همه خانم‌های باردار و کسانی که قصد بارداری دارند می‌تواند مفید باشد.
هر عاملی که طی دوره تکامل رویانی و جنینی موجب تغییر دائمی در شکل یا کارکرد بخش‌های مختلف بدن جنین شود، تراتوژن یا آسیب‌زا و به عبارتی خطرناک نامیده می‌شود.
داروهایی که به طور شایع در بارداری استفاده می‌شوند، ضد استفراغ، آنتی‌اسیدها، ضد درد، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروی کاهنده فشار خون، آرام‌بخش‌ها، خواب‌آورها و داروهای مدر (ادرارآور) هستند.
مصرف اغلب داروها در دوران بارداری می‌تواند عوارض کوتاه مدت و یا دراز مدت بر روی جنین ایجاد نماید و با این وجود نوع و شدت این عوارض به نوع دارو و شکل دارویی آن و یا طول مدت مصرف دارو و عمر جنین و مراحل رشد آن بستگی دارد. با توجه به میزان احتمال بروز عوارض ناشی از مصرف داروها بر روی جنین داروها به 5 گروه تقسیم می‌شوند:
گروهA
داروهایی که در این دسته قرار می‌گیرند، مطالعات شاهد‌دار بی‌خطر بودن آنها را در بارداری به اثبات رسانده‌اند و تحقیقات انجام شده روی زنان باردار خطری را برای جنین آنها به اثبات نرسانده‌اند. برخی ویتامین‌ها مانند اسید فولیک در این دسته قرار می‌گیرند.
بیشتربخوانید:
عوارض مصرف استامینوفن کدئین در بارداری
گروهB
در این دسته داروهایی قرار دارند که شواهدی در مورد خطرناک بودن آنها در انسان وجود ندارد، حتی اگر این داروها روی حیوانات خطری را نشان داده باشند، روی انسان خطری وجود ندارد. داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌هایی (مانند پنی‌سیلین، آموکسی‌سیلین، سفیکسیم و سفالکسین در این دسته قرار می‌گیرند).
گروفقرآهنهC
در مورد داروهای این دسته، نمی‌توان امکان بی‌خطری را کاملا رد کرد. مطالعات انسانی روی این داروها انجام نشده است و مطالعات حیوانی هم یا انجام نشده یا اگر انجام شده، خطری را نشان داده است. در مورد این داروها باید فواید را در برابر مضرات سنجید و بعد آنها را برای خانم‌های باردار تجویز نمود.
گروهD
این گروه شامل داروهایی است که شواهدی از بروز خطر به دنبال مصرف آن در انسان گزارش شده است. داده‌های به دست آمده از پژوهش‌ها پس از به بازار آمدن این داروها بروز خطراتی را در جنین نشان داده است. در عین حال در شرایط خاصی منافع استفاده از این داروها به مضرات آن غلبه می‌کند و اگر بیماری خطرناک باشد و داروی کم‌خطرتری وجود نداشته باشد، بهتر است این داروها مورد استفاده قرار گیرند.
بیشتربخوانید:
باید و نبایدهای مصرف دارو در بارداری
گروهX
این داروها در بارداری به طور کلی منع مصرف دارند و مطالعات انجام شده روی انسان و حیوان نشان‌دهنده بروز خطرات جدی است.
اغلب داروهایNSAID در سه ماهه اول و دوم بارداری درگروه Bو در سه ماهه سوم در گروه D قرار دارند.
سولفونامیدها درسه ماهه اول و دوم بارداری در گروهB و در سه ماهه سوم در گروه D هستند.
ویتامین‌ها در صورت مصرف با مقادیر مجاز درگروهB هستند، ولی در صورت مصرف با مقادیر زیاد درگروه D قرار می‌گیرند .
کاپتوپریل در سه ماهه اول بارداری در گروه C و در سه ماهه دوم و سوم درگروه D است.
پتیدین با مقادیر مصرف زیاد و طولانی درگروه D قرار دارد.
داروهای حاوی اسید استیل سالیسیلیک با مصرف مقادیر زیاد و طولانی در گروه D قرار دارند، ولی با مصرف مقادیر کم و کوتاه‌مدت در گروه cهستند.
به طور کلی با مصرف اشکال موضعی و کوتاه‌مدت داروها در دوران بارداری احتمال بروز عوارض ناخواسته کمتری بر روی جنین وجود دارد.
بیشتربخوانید:
خطرات مصرف استامینوفن در بارداری؛ از بیش‌فعالی تا اوتیسم
مصرف مکمل و ویتامین‌ها در زمان بارداری
* مکمل آهن
در دوران بارداری نیاز به آهن تا دو برابر قبل از بارداری افزایش می‌یابد. این میزان افزایش نیاز به آهن برای رشد جفت و جنین به حدی است که به هیچ وجه از طریق مصرف مواد غذایی به تنهایی تامین نمی‌شود.
مصرف روزانه یک عدد قرص آهن (فرو سولفات 150 میلی‌گرم) از پایان ماه چهارم بارداری تا 3 ماه پس از زایمان برای پیشگیری از کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن و عوارض نامطلوبی که بر رشد و تکامل جنین و سلامت مادر (از جمله مرگ و میر مادران، زایمان زودرس، رشد ناکافی جنین و افزایش خطر مرگ و میر جنین) دارد، ضروری است. بر اساس دستور‌العمل کشوری وزارت بهداشت، خانم‌های باردار باید از پایان ماه چهارم بارداری یک عدد قرص آهن (فرو سولفات) در روز مصرف کرده و تا سه ماه پس از زایمان ادامه دهند.
نکته مهم در درمان کم‌خونی این است که دوز درمانی باید به مدت 2 تا 3 ماه ادامه یابد تا ذخایر آهن بدن اصلاح شود. در درمان کم‌خونی اکتفا به افزایش هموگلوبین که معمولا چند روز پس از مصرف مکمل آهن ایجاد می‌شود، کافی نیست و باید اطمینان حاصل شود که ذخیره فریتین سرم نیز به مقدار طبیعی رسیده است. پس از درمان کم‌خونی، مکمل آهن با دوز پیشگیری (یک قرص در روز) باید تا 3 ماه پس از زایمان ادامه یابد.
لازم به ذکر است مصرف مکمل آهن در مورد خانم‌های باردار مبتلا به تالاسمی نیز طبق برنامه کشوری مانند سایر خانم‌های باردار توصیه می‌شود.
مصرف قرص آهن ممکن است عوارضی مانند تهوع، درد معده، اسهال و یا یبوست به دنبال داشته باشد. به همین دلیل توصیه می‌شود قرص آهن بعد از غذا میل شود تا عوارض جانبی به حداقل برسد. بهترین زمان برای مصرف مکمل آهن شب قبل از خواب می‌باشد.
در هر حال خانم باردار باید بداند هیچ‌گاه نباید مصرف قرص آهن را قطع کند، زیرا بعد از گذشت چند روز معمولا این عوارض قابل تحمل شده و یا به طور کلی برطرف خواهند شد.
توصیه می‌شود از مصرف همزمان شیر و فرآورده‌های لبنی، چای و قهوه و قرص آهن خودداری شود، زیرا کلسیم موجود در لبنیات و تانن موجود در چای و قهوه در جذب آهن اختلال ایجاد می‌کند.
*مکمل مولتی ویتامین (ساده یا مینرال)
در دوران بارداری نیاز به ویتامین‌ها و املاح معدنی افزایش می‌یابد و باید اطمینان حاصل شود که برنامه غذایی روزانه، مواد مغذی مورد نیاز خانم باردار را تا حد زیادی تامین کند، خصوصا در شرایطی که ترکیب برنامه غذایی خانم باردار از تعادل و تنوع کافی برخوردار نیست و یا خانم باردار به علت حاملگی‌های مکرر و به ویژه با فاصله کم، ذخایر بدنی کافی ندارد، باید مصرف مکمل‌های مولتی ویتامین توصیه شود.
در کشور ما بر اساس دستور‌العمل کشوری، کلیه خانم‌های باردار از پایان ماه چهارم تا سه ماه بعد از زایمان باید روزانه یک عدد کپسول مولتی ویتامین ساده یا مولتی ویتامین مینرال مصرف نمایند.
مکمل اسید فولیک
نیاز به اسید فولیک در دوران بارداری افزایش می‌یابد. به دلیل نقش اسید فولیک در پیشگیری از نقص مادرزادی لوله عصبی، بهتر است مصرف این مکمل از سه ماه یا حداقل یک ماه قبل از بارداری شروع شود و برای خانم‌های بارداری که از قبل تصمیم به بارداری نداشته‌اند، به محض اطلاع از بارداری مصرف روزانه 400 میکروگرم از این مکمل توصیه می‌شود.
مصرف منابع غذایی غنی از اسید فولیک مانند سبزی‌های سبز تیره مثل اسفناج، میوه‌ها مثل مرکبات و حبوبات در برنامه غذایی روزانه توصیه می‌شود.
با توجه به اینکه بخش عمده‌ای از اسید فولیک در اثر پخت سبزی‌های از بین می‌رود، باید توصیه شود از سبزی‌های تازه (مثل سبزی خوردن) و سالاد شامل کاهو، خیار در برنامه غذایی روزانه استفاده شود، البته باید توجه داشت مصرف کافی منابع غذایی این ویتامین به تنهایی نیاز بدن خانم‌های باردار به اسید فولیک را تامین نمی‌کند و نمی‌تواند جایگزین مکمل اسید فولیک شود.
توجه
از پایان ماه چهارم بارداری که مکمل مولتی ویتامین و همچنین قرص فرفولیک (ترکیب آهن و اسید فولیک) مصرف می‌شود، به علت اینکه این مکمل یا قرص فرفولیک حاوی 400 میکروگرم اسید فولیک می‌باشند، مصرف قرص اسید فولیک باید قطع شود.
