دکتر حسین رهنمایی؛ استاد دانشگاه تهران
در مقاله پیش وعده دادیم که توضیح کوتاهی پیرامون اشارات قرآنی به شأن و منزلت حضرت فاطمه زهرا (س) برای خوانندگان گرامی ارائه نماییم.
گفتنی است آیات متعددی در خصوص مقام و منزلت این بانوی بزرگوار نازل شده است لکن به دلیل اختصار فقط به یک سوره (کوثر) و برخی از مشهورترین آیات بسنده می‌کنیم و مشتاقان را به کتاب‌های تفسیری و تخصصی ارجاع می‌دهیم.
سوره کوثر
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ * إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انحَرْ * إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَر؛
به نام خداوند بخشنده مهربان * ما به تو کوثر [خیر و برکت فراوان] عطا کردیم! * پس براى پروردگارت نماز بخوان و قربانى کن! * (و بدان) دشمن تو قطعاً بریدهنسل و بىعقب است.»
بسیاری از مفسران اهل سنت همچون سیوطی، آلوسی، فخر رازی و قاطبه مفسران شیعه نزول این سوره را درشان حضرت فاطمه زهرا (س) می‌دانند.
ماجرای نزول این سوره به حوادث سال‌های نخست بعثت پیامبر اکرم (ص) بر می‌گردد که در طول آن دشمنان اسلام از هر گونه آزار و اذیت وتوهین‌های زبانی به پیامبر و اصحاب او دریغ نمی‌ورزیدند.
از سوی دیگر در همان سال‌ها پیامبر خدا شاهد مرگ دو پسر خود قاسم وعبدالله شد.
باتوجه به این که در فرهنگ قبیله‌ای فرزند ذکور نشانه قدرت یک خانواده بود، اما خالی شدن خانواده پیامبر از داشتن فرزند ذکور به عنوان نقیصه‌ای بر دامن آن حضرت تلقی می‌شد.
یکی از دشمنان اسلام به نام عاص بن وائل خواست تا این موضوع را بهانه‌ای برای آزار بیشتر آن حضرت قرار دهد.
لذا با لحن تمسخر آمیزی بی‌پسری آن حضرت را به رخ او می‌کشید و وی را به عنوان ابتر می‌خواند.
این توهین از سویی به شخص پیامبر به عنوان یک مرد توهین آمیز بود زیرا بیانی از کوری اجاق زندگی و نداشتن نسل تلقی می‌شد و از سوی دیگر تعریضی به نداشتن جانشین و احتمال زوال آئین اسلام پس از فوت پیامبر بود.
در پاسخ به این توهین و بی‌ادبی‌ها و برای تاکید بر تداوم ابدی مسیری که پیامبر خدا بنیان آن را نهاده بود سوره کوثر نازل گردید.
در این سوره خداوند به پیامبر اکرم (ص) نوید خیر کثیر داده است و دشمن آن حضرت با لقب ابتر یاد شده است.
مفسران مسلمان باتوجه به آیه سوم که اشاره به دنباله نداشتن دشمن پیامبر دارد.
منظور از کوثر (خیرکثیر) را ذریه پربرکت پیامبر دانسته‌اند واز آن جا که به جز حضرت فاطمه زهرا (س) نسل هیچ یک از فرزندان پیامبر (ص) در تاریخ باقی نماند، وی را مصداق اتم واژه کوثر دانستند.
این خود یکی از خبر‌های غیبی قرآن کریم است، چون همانطورکه می‌‌بینیم خدای تعالی بعد از درگذشت آن حضرت برکتی در نسل آن جناب قرار داد، به طوری که در همه عالم هیچ نسلی معادل آن دیده نمی‌‌شود، آن هم با آن همه بلاها که بر سر ذریه آن حضرت در طول تاریخ آورده شد.
آیه تطهیر اهل بیت
إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً؛ [احزاب/۳۳]
اى اهل بیت، خدا فقط مى‌خواهد آلودگى را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.
بسیاری از منابع تفسیری شیعه و سنی نزول این آیه را مربوط به زمانی می‌دانند که پیامبر اکرم (ص)، امام علی (ع)، حسنین(ع) و فاطمه زهرا(س) در خانه ام‌سلمه حضور داشتند.
در این هنگام (وبنا به نقل برخی از منابع پساز نزول آیه) پیامبر(ص) پتو یا پارچه‌ای (کساء) که بر آن نشسته بود، را بر روی خود و علی (ع) و فاطمه (س) و حسنین(ع) کشید، دست‌ها را به سوی آسمان بالا برد و گفت: "خدایا! اهل بیت من این چهار نفرند.
اینان را از هر پلیدی پاک گردان » این جا بود که آیه بالا نازل و به عنوان مدال افتخاری برای اهل بیت تلقی گردید.
ام‌سلمه همسر پیامبر که از نزدیک شاهد این اتفاق بود از پیامبر (ص) پرسید آیا من نیز در شمار اهل بیت (ع) و مشول تمجید آیه مذکورهستم؟
پیامبر(ص) پاسخ داد: تو (بر راه) خیر هستی اما مشمول خطاب این آیه نیستی!
واژه «اهل البیت» از نظر لغوی شامل تمام کسانی می‌شود که ساکن یک خانه هستند.
لذا ممکن است گمان شود علاوه بر پنج تن آل کساء، افراد دیگری (مثلاً همسران پیامبر) هم مشمول این آیه‌اند.
لکن باید دانست که نشانه‌های ادبی موجود در آیه از جمله تغییر ضمایر آیه (ازجمع مؤنث در آیات قبل که خطاب به همسران بوده‌اند به جمع مذکر در این آیه به معنی تغییر مخاطب در این آیه و باعث تضعیف این انگاره می‌شود.
بنابراین از الفاظ آیه نمی‌توان به صراحت تاکیدی بر موضوعیت همسران پیامبر برای تطهیر از گناهان برداشت کرد.
از سوی دیگر روایاتی که بیانگر شأن نزول آیه‌اند، دلیل دیگری بر نفی این گمانه می‌باشند.
شاید برای رفع همین توهم بود که تا ماه‌ها پس از نزول این آیه پیامبر خدا هنگام عزیمت برای نماز صبح در مقابل درب خانه فاطمه (س) می‌‌ایستاد و با یادآوری آیه بالا اهالی خانه را با عنوان «اهل البیت» خطاب می‌فرمود وایشان را به نماز دعوت می‌کرد.
علاوه بر این در برخی از روایات به پرسش از پیامبر درباره شمول آیه بر همسران و پاسخ منفی آن حضرت اشاره شده است.
بدین ترتیب تردیدی در انحصار صدق این آیه بر افراد یاد شده نمی‌ماند و بر فرض شمول آیه بر همسران پیامبر بازهم شمول آیه شریفه بر فاطمه زهرا(س) و خانواده‌اش بی اشکال است.
متکلمان شیعه این آیه را دلیل قاطعی بر عصمت وپاکی اهل البیت(ع) به ویژه حضرت فاطمه زهرا (س) از گناه و ناپاکی روحی می‌دانند.
آیه مودت
«قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى؛ [شوری/۲۳]
«بگو به ازاى آن [رسالت] پاداشى از شما خواستار نیستم، مگر دوستى درباره خویشاوندان.»
در متون روایی درباره سبب نزول این آیه آمده است که پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه و برکاتی که از حضور آن حضرت نصیب مردم مدینه شد، اهل شهر تصمیم گرفتند تا به عنوان تشکر هدیه وپاداشی به آن حضرت اهدا کنند.
لذا نزد رسول خدا (ص) رفته و ابراز داشتند: اگر برای پیشرفت اسلام و اداره جامعه نوبنیاد خویش نیاز اقتصادی و مالی داشته باشید، همه ثروت و امکانات ناچیز ما در اختیار شماست.
هرگونه مصلحت بدانید و در آن تصرف کنید که سبب افتخار ما است.
اینجا بود که آیه مودت نازل شد تا اجر و مزد رسالت پیامبر را نه پاداش مادی بلکه دوستی و محبت اقربای پیامبر (ص) معرفی نماید.
واژه «القربی» به معنای مطلق نزدیکان است و اگر به روایاتی که ذیل این در کتب تفسیری و منابع روایی نقل شده است رجوع نکنیم، معنای آیه محبت ورزیدن به تمام اقربای پیامبر به عنوان اجر آن حضرت معنا می‌شود اما اگر به روایات و سوال وجواب‌هایی که در مورد مصداق «القربی» شده است رجوع کنیم آراء متفاوتی میان مفسران مشاهده می‌کنیم.
تمام مفسران شیعه و برخی از دانشمندان اهل سنت این آیه را در شأن فاطمه زهرا (س) و فرزندان وی دانسته‌اند.
شاهد سخن آنها روایات متعددی در منابع شیعه و سنی است که در آن پیرامون مصداق «القربی» توضیح داده شده است.
از جمله ابن عباس می‌گوید: «وقتی این آیه نازل شد، به رسول خدا عرض کردم این کسانی که مودت و محبت آنها واجب شده کیستند؟» ایشان پاسخ داد: «علی، فاطمه، حسن و حسین»
بیشتر بخوانید:
