رکسانا خوشابی - کارشناس ارشد مشاوره
تحریریه زندگی آنلاین : سال‌ها قبل فیلمی خارجی دیدم که به شدت مرا تحت تاثیر خود قرار داد. شاید به همین دلیل است که بعد از گذشت سالیان هنوز سکانس‌ها و صحنه‌های آن را در ذهن دارم.
مادر و پدری گریان و نالان، به دفتر پلیس مراجعه کردند. دختر پانزده ساله‌شان گم شده بود. پلیس از روی لپ‌تاپ و اپلیکیشن‌های لپ‌تاپ آن دختر به سایت‌ها و افرادی که دختر با آنها مرتبط بود، دسترسی پیدا کرد و بالاخره متوجه شد که این دختر با مردی غریبه که خود را پسر جوانی معرفی کرده بود، در رابطه بوده است. بالاخره آن مرد پیدا شد و مشخص شد که دختر را به منزلش دعوت کرده و به دلیل بیماری روانی که داشت دختر را کشته و قطعه‌قطعه کرده و در زیر زمین ترسناک منزلش دفن کرده است. داستانی که می‌تواند هر کسی را به شدت ناراحت کند. تدوین فیلم به گونه‌ای بود که ما در تمام طول فیلم دختر پانزده ساله را نمی‌دیدیم و فقط در انتهای فیلم که خبر کشته شدن او را شنیده و منزل ترسناک آن مرد روانی را دیدیم، دختر را در ویدیویی که برای آن مرد فرستاده بود، مشاهده کردیم و فیلم در پایان همان ویدیو تمام شد. در آن ویدیو دختری کم سن و سال و بسیار معصوم و زیبا را دیدیم که اول با دوربین موبایلش اتاقش را به مرد روانی (که البته او را پسر کم سن و سال و سالمی پنداشته بود) نشان می‌داد و بعد برای آن مرد فیلم رقصیدن خود را فرستاده بود. این صحنه‌ها فراموش شدنی نبودند و معصومیت و ناآگاهی‌ای که منجر به مرگ دختر شده بود نیز فراموش نشدنی بود. گرچه آن چه برایتان تعریف کردم داستان یک فیلم بود، اما مشابه یا حتی بدتر از این داستان را در زندگی واقعی‌ام تجربه کرده‌ام. چند سال قبل پسر 18 ساله‌ای از اقوام دور، در حالی که پلاستیکی دور سر بسته و در اثر خفگی فوت کرده بود، در منزل خود پیدا شد. هرگز نمی‌توانم درد و داغ مادر و پدرش را توصیف کنم. ظاهرا خودکشی کرده بود. او فرزند اول این پدر و مادر بود و وقتی پای نیروی انتظامی به میان کشیده و کامپیوتر او بررسی شد، کشف شد که او در فضای مجازی عضو گروهی منفی شده بوده که در آن شب، به همه اعضای آن گروه دستور داده بودند که با همین روش خودکشی کنند. آنها خود را با ناآگاهی گرفتار جریانی منفی و تاریک کرده بودند و همگی آن شب جان سپرده بودند. خودکشی دردناک دسته جمعی که ضربه جبران‌ناپذیری به خانواده‌هایشان وارد آورد. اما این وسط، تقصیر از کیست؟ تقصیر از دختر پانزده ساله‌ای است که تازه با فضای مجازی ارتباط برقرار کرده و زود باور است؟ تقصیر از پسر هجده ساله‌ای است که عضو یک گروه مجازی ناشناس شده؟ تقصیر از والدینی است که دختر یا پسرشان را به حال خود رها کرده‌اند و آموزشی به او نداده‌اند؟ تقصیر از این است که رشد فضای مجازی به طور کلی، با آموزش‌ها و آگاهی‌های لازم این فضا همخوانی نداشته است؟ یا ... .
بیشتربخوانید:
کودکان گوشی های هوشمند و دغدغه والدین
فضای مجازی و آگاهی بخشی ضروری
در اینجا می‌خواهم درباره برخی آگاهی‌های ضروری در زمینه فضای مجازی، دوست‌یابی در این فضا و اعتیاد مجازی بنویسم. آگاهی‌هایی که ما به عنوان مادر و پدر باید به فرزندان‌مان چه کودک و چه نوجوان ارائه دهیم. تا ان‌شاءا... زمانی فرا رسد که این آموزش‌ها و آگاهی بخشی‌ها در مدارس یا دانشگاه‌ها و یا در جزوه‌هایی به فرزندان ما ارائه شوند. از زمانی که ارتباطات در فضای مجازی گسترش یافت، جای آموزش‌هایی در زمینه فضای مجازی خالی احساس می‌شود. آموزش‌هایی که به ما می‌گویند از فضای مجازی چگونه استفاده کنیم، چقدر استفاده کنیم، چقدر مراقبت جسمانی مانند مراقبت از گردن و چشم و ورزش‌های مرتبط لازم است تا موبایل‌ها و لپ‌تاپ‌ها جسم‌مان را فرسوده نکنند و همین طور در زمینه روانی چگونه باید از خود محافظت کنیم. من در اینجا بیشتر به نکات منفی در فضای مجازی می‌پردازم. می‌دانم که در قرن ما استفاده از فضای مجازی اجتناب ناپذیر است و از طرفی نمی‌خواهم این مقاله را شبیه ستون‌های وحشتناک روزنامه‌های حوادث کنم. چیزی که مد نظر دارم این است که آگاهی‌های لازم را به فرزندان خود بدهیم.
اخطارها در فضاهای مجازی
فضای مجازی و سوءاستفاده اخلاقی
متاسفانه فضای مجازی پر است از آدم‌های مجازی که نقاب‌هایی به چهره زده‌اند و لباس‌های عجیب و غریب پوشیده‌اند! منظورم این است که در فضای مجازی افراد در نقش‌ها، شخصیت‌ها، شغل‌ها و مقام‌های اجتماعی مختلفی ظاهر می‌شوند که می‌تواند واقعی نباشد. حتی پسرهایی هستند که خود را دختر و دخترانی هستند که خود را پسر معرفی می‌کنند و این موضوع با عکس‌های تزئینی به خورد مخاطب داده می‌شود. بسیاری ازکسانی که اعتماد به نفس یا عزت نفس پایین دارند در این فضا خود نمایی می‌کنند و برخی هم با معرفی دروغین، خود را برتر از آن چه در باره خود می‌اندیشند جلوه می‌دهند و به نوعی ارضای روانی می‌رسند، بنابراین فضای مجازی محیط مناسبی برای دوست‌یابی نیست، چون هویت حقیقی افراد به راحتی می‌تواند پوشیده و دگرگون شود و این فضا هرگز نمی‌تواند جایگزین دیدار چهره به چهره شود. این امکان وجود دارد که در فضای مجازی درباره عقاید و نظرات شخصی در جهت شناخت طرف مقابل گفتگو شود، اما کار حتما باید بعد از دیدار چهره به چهره و کنترل شده انجام شود، وگرنه اکثر گفتگوها در این فضا قابل استناد نیست. لازم است به فرزندان خود یاد بدهیم که فضای مجازی امکان استتار ماهیت و هویت واقعی را به افراد می‌دهد در نتیجه آشنایی‌ها و دوستی‌های مجازی باید با احتیاط و گرفتن راهبرد و راهنمایی از والدین و مربیان انجام شود. همچنین نشانه شناسی و دقت در نوع ارتباط افراد در فضای مجازی ضرورت دارد. بسیاری وقت‌ها از روی نوشتار و لحن نویسنده و موضوعات و مطالبی که طرح و دنبال می‌کند اهداف پنهان او را می‌توان آشکار کرد و این چیزی است که ما باید به فرزندان خود بیاموزیم.
خطر اعتیاد به اینترنت
حضور هر کسی در فضای مجازی خصوصا نوجوانان و دانش‌آموزان باید زمان‌بندی شده باشد، چون اگر این حضور طبق برنامه زمان‌بندی نباشد، فرد دچار پرسه‌زنی مجازی و نهایتا اعتیاد به این فضا می‌شود. در حالی که برای کودکان و نوجوانان ضروری‌ترین کار این است که فعالیت بدنی داشته باشند تا مغز آنها رشد کند. توجه داشته باشید که هدف‌گذاری برای استفاده از فضای مجازی به عنوان یك راهكار، برای استفاده بهینه از این فضا اهمیت دارد. افرادی كه ساعت‌های بسیار در این فضا وقت می‌گذرانند دچار نوعی اعتیاد می‌شوند كه یكی از نشانه‌های مهم آن، کاهش مسوولیت پذیری آن افراد است.همانطور که می‌دانید اوقات فراغت یکی از مهم‌ترین بخش‌های زندگی انسان است و برخی مایلند فراغت خود را بدون هدف به گشت و گذار و تماشا در فضای سایبری و پرسه‌زنی در این فضا بگذرانند، در حالی که حضور در این فضا، باید زمان بندی شود و ابتدا و انتهای استفاده از آن مشخص باشد. بر اساس تحقیقات صورت گرفته معمولا معتادان به اینترنت بیش از ۴۴ درصد از وقت فراغت خود را در فضای مجازی و ۳۵ درصد وقت خود را در بازی‌های اینترنتی می‌گذرانند. استفاده بیش از اندازه از فضای مجازی عوارض بسیار خطرناکی می‌تواند به دنبال داشته باشد و سبب آسیب‌ها و مشکلات جدی اخلاقی، رفتاری و تحصیلی شود. که از بین آنها می‌توان به تیک و فشار عصبی، خستگی و درد چشم، سردرد، چاقی و افزایش قند خون اشاره کرد.
بیشتربخوانید:
نشانه های اعتیاد به اینترنت را بشناسید
اضطراب
مطالعات نشان می‌دهد که دختران در فضای مجازی دچار اضطراب بیشتری می‌شوند! این اضطراب از خواب کمتر و عدم فعالیت فیزیک نشأت می‌گیرد؛ این دسته از دختران همچنین در معرض نوعی زورگویی سایبری قرار می‌گیرند. محققان دانشگاه کالج لندن، استفاده از رسانه‌های اجتماعی و در مقابل آن سلامت روان دختران در سنین 13 تا 16 سالگی را دنبال کردند و درنهایت دریافتند، هرچه دختران نوجوان بیشتر از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، استرس روانی بیشتری را متحمل می‌شوند. روان‌شناسان تأکید می‌کنند، دختران وابسته به فضای مجازی تنها با 3 بار بررسی شبکه‌های اجتماعی در طی روز، رضایت کمتری از زندگی خود دارند و همین رضایت ناکافی آنها را در معرض افسردگی و در مراحل پیشرفته‌تر، خودکشی قرار می‌دهد. در این پژوهش 13 هزار دانش‌آموز از یک هزار مدرسه تحت بررسی قرار گرفتند و به خوبی مشخص شد، رسانه‌های اجتماعی و به طور کلی فضای مجازی تا چه حد بر روان دختران نوجوان تأثیر منفی به جای می‌گذارند. کارشناسان دانشگاه کالج لندن دریافتند، میزان اضطراب در دختران نوجوان که بیشتر از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، دست کم با افزایش 28 درصدی همراه است که از جمله می‌توانیم به کاهش فعالیت‌های بدنی، افزایش مشکلات تنفسی، اضطراب، انزوا و افسردگی اشاره کنیم.
اینترنت و شباهت به مواد مخدر
در مقالات اخیر، شباهت‌های موازی استفاده افراطی از اینترنت و سایر رفتارهای اعتیادآور و همچنین وابستگی به مواد مخدر مشخص شده است (اوزدمیر، کوزوکو و اک، 2014). برخی افراد آمادگی بیشتری برای ابتلا به اعتیاد به فضای مجازی دارند که در ردیف اول باید به افرادی با اختلالات شخصیت اشاره کنیم.
در بین اختلالات شخصیت اختلال شخصیت مرزی و ضد اجتماعی آمادگی بسیار زیادی برای انواع اعتیاد و وابستگی به مواد یا فضای مجازی را دارند که همین موضوع فضای مجازی را ناامن‌تر می‌کند! در پژوهش‌های مختلف، همبستگی استفاده افراطی از اینترنت و اختلالات روانپزشکی از جمله افسردگی، فراموشی، اختلالات اضطرابی مثل فوبیای اجتماعی و به ویژه اختلال نارسایی توجه- بیش‌فعالی نیز گزارش شده است. برخی از مشکلات زیر در معتادان به اینترنت دیده می‌شود:
مصرف الکل: شیوع مصرف الکل در بیماران دارای اعتیاد به اینترنت، 13/3 درصد و در گروه گواه، 4/3 درصد بود که نشان دهنده تفاوتی معنادار است.
نارسایی کم‌توجهی- بیش‌فعالی: درصد شیوع کمبود توجه - بیش‌فعالی در افراد دارای اعتیاد به اینترنت، 21/7 درصد و در گروه گواه 8/9 درصد بود. نسبت بیماران کمبود توجه - بیش‌فعالی در میان افراد دارای اعتیاد به اینترنت، به طور معناداری بالاتر از افراد گروه است.
افسردگی: میزان شیوع افسردگی در بیماران دارای اعتیاد به فضای مجازی، 26/3 درصد و در گروه گواه، 11/7 بود. این تفاوت، بیانگر اختلاف معنادار نسبت شیوع افسردگی در این دو گروه است.
علت اعتیاد به فضای مجازی
پژوهشگران با تکنیک‌های جدید تصویربرداری، مشاهده کرده‌اند که داروهای اعتیادآور، سبب فعال شدن مجموعه‌ای خاص از جریان‌های عصبی به نام سیستم پاداشی مغز می‌شوند. پژوهش‌ها نشان داده اند که تقریبا تمام کنش‌های نرمالی که خشنودساز تلقی می‌شوند، می‌توانند این سیستم پاداشی را فعال سازند. زمانی که این فعالسازی‌ها رخ می‌دهند، جریان‌ها، مغز را قادر می‌سازند تا شرایط ایجادکننده خشنودی را کدگذاری کرده و به یاد داشته باشد؛ بنابراین در آینده رفتار یا کنش مورد نظر به منظور برخورداری از پاداش، تکرار می‌شود. این مکانیزم اساسی اعتیاد است. تعداد بسیار کمی پژوهش با استفاده از گروه کنترل و انتخاب تصادفی در حوزه آزمایشی به ویژه در مورد مکانیزم نوروفیزیولوژیک اختلال اعتیاد به اینترنت موجود است که پژوهش لیو و لو (2015) با عنوان «ارتباط بین سطح دوپامین خون پیرامونی و اختلال اعتیاد به اینترنت در نوجوانان: یک مطالعه آزمایشی» یکی از آنها است.
سخن آخر
سخن گفتن در باره فضای مجازی، افرادِ با اختلال شخصیت و بیماری‌های روانی، گروه‌های مجازی منفی مرگبار، آموزش‌ها و تبلیغات افراطی و غلط و حتی خودنمایی‌های دروغین، به همین‌ها ختم نمی‌شود. از طرفی فضای مجازی، می‌تواند فضایی مفید و موثر در رشد و شکوفایی فرزندان ما باشد. مهم این است که آگاهی‌های لازم را به فرزندان‌مان بدهیم و از بعد مثبت این فضا بهره ببریم. همانطور که استفاده از چاقو یا آتش می‌تواند ابعاد مثبت و منفی داشته باشد یا حتی خطرناک باشد، فضای مجازی هم می‌تواند انواع کاربرد مثبت و منفی را داشته باشد. این وظیفه ماست که استفاده از بعد مثبت آن را به فرزندان مان بیاموزیم.
