به‌قلم : علی صادقیان
چندی پیش بود که یک پوستر اطلاع‌رسانی در فضای اجتماعی کشور جنجال آفرید و دوباره به پدیده‌ای دامن زد که به‌راحتی نمی‌توان از کنار آن گذشت. این پوستر اطلاع می‌داد که قرار است یک کارگاه آموزشی برای خانواده‌های چندهمسره برگزار شود و عنوان کارگاه هم «مهارت‌های ارتباطی برای خانواده‌های چندهمسری» بود. در این کارگاه آموزشی ویژه تهران، مردان و زنان به‌صورت مختلط می‌توانستند شرکت کنند. اما موضوع‌های محوری این کارگاه نیز جالب توجه بود: «ضرورت احیای فرهنگ چندهمسری، الزامات تشکیل خانواده‌های چندهمسری، احکام فقهی خانواده‌های چندهمسری، مهارت‌های ارتباطی خانواده‌های چندهمسری». دو محور اولیه این کارگاه (ضرورت احیای فرهنگ چندهمسری و الزامات تشکیل خانواده‌های چندهمسری) بیش از دو موضوع محوری بعدی، جنجال‌آفرین بود. این پوستر، واکنش‌های زیادی را نیز در فضای رسانه‌های اجتماعی به‌پا کرد و از همان دقایق نخست انتشار این پوستر، رسانه‌های اجتماعی پر شد از انواع جبهه‌گیری‌های موافق و مخالف. البته کفه ترازو به نفع مخالفان بود و اکثر واکنش‌ها به تقبیح ترویج پدیده چندهمسری مربوط می‌شد. در این میان، کنش‌گران اجتماعی، سیاسی و حقوقی نیز به اظهارنظرهای مختلفی در این خصوص پرداختند. از واکنش‌های تند گرفته تا سخنان ملایم. در میان کنش‌گران اجتماعی، حقوقی و اجتماعی هم مخالفان بیشتر بودند که اینک مروری داریم بر این واکنش‌ها.
رهبر انقلاب؛ تأمل در «إِنْ خِفْتُم»
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله‌العظمی خامنه‌ای، پیرو انتساب برخی دیدگاه‌ها و تعبیرات در موضوع «چندهمسری مردان» به حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و با توجه به تأثیر آن بر مسائل خانوادگی و شئون اجتماعی، بخش زن و خانواده KHAMENEI.IR (ریحانه) فتوا و نگاه معظم‌له به این مسأله را به شکل مختصر بیان می‌کند.
در نظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بنابر ادله معتبر دینی چند همسری مردان، مباح اما غیرمستحب است، اما از آنجا که مطابق دلایل قرآنی جواز آن مشروط به اطمینان از رعایت عدالت بین همسران شده است، بنابراین هر گاه از نظر عقلایی عدم تحقق رعایت عدالت بین همسران محتمل باشد، ازدواج مجدد شوهر جایز نیست.
همچنین در نگاه کلان معظم‌له به خانواده به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی در زندگی انسان و ضرورت شکل‌گیری خانواده و مراقبت و حفاظت از آن، عواملی در استحکام این بنیان الهی و شکل‌گیری آن مؤثر است از جمله: حفظ محبت و اعتماد متقابل زوجین، اصالت نقش مادری و تربیتی بانوان، پرهیز از راه یافتن نگاه مادی به خانواده و تجمل‌گرایی و رقابت‌های مادی خانواده‌ها، ترویج ازدواج آسان و نقش مهم و مؤثر والدین در آن، وظیفه دستگاه‌های حکومتی و رسانه‌ها در تسهیل امر ازدواج جوانان.
بر این اساس از آنجا که در جامعه و کشور ما ازدواج مجدد مردان غالباً به ضرر استحکام خانواده و موجب تضعیف محبت زوجین و گاه فروپاشی خانواده است، نگاه معظم‌له به آن خوشبینانه و مثبت نیست و از این روست که این جمله در بیان ایشان تکرار شده است که: «خدا یکی و محبت یکی و یار یکی».
سجادی؛ بدآموزی اخلاقی و جنسی برای کودکان
شهناز سجادی، دستیار حقوق شهروندی معاون رئیس‌جمهوری در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا به موضوع چندهمسری واکنش نشان داده و گفته است: «در اواخر دهه شصت یا اوایل دهه هفتاد، مرحوم هاشمی برای اولین‌بار سلسله‌مباحث «ازدواج موقت» را از بُعد ایجابی و با هدف ترویج آن بین جوانانی که فرصت ازدواج دائم را نداشتند، در خطب‌‌های نماز جمعه مطرح کردند، رفته‌رفته قبح عرفی ازدواج موقت (صیغه) و مخفی‌کاری نسبت به آن در فرهنگ ایرانی اسلامی کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر شد؛ اما متاسفانه در سال‌های اخیر حتی تجارت‌های نامناسبی در پوشش صیغه در فضای مجازی و حقیقی شکل و شمایل کاملاً قانونی و شرعی به‌خود گرفته و ظاهراً برخی مردان متأهل نیز از این پدیده قانونی بهره‌مند می‌شوند. این پدیده در ابتدا برای فرزندان بدآموزی اخلاقی و جنسی به‌همراه دارد و ثانیاً از آنجایی که زنان به‌عنوان همسر اول کمتر تن به این حقارت می‌دهند، طلاق را به ماندن در کنار شوهر هوسران و بی‌تعهد ترجیح می‌دهند و طلاق که به‌عنوان آسیب اجتماعی و فردی اتفاق می‌افتد، تبعات منفی در جامعه به‌همراه دارد. در این حالت مرد نیز با مطالبه مهریه و طلاق از سوی زوجه اول روبه‌رو شده و گرفتاری‌های قضایی، اداری و آبروریزی اجتماعی، او را از زیاده‌خواهی جنسی پشیمان می‌کند.»
مافی؛ اولویت جامعه نیست
پروانه مافی، رئیس فراکسیون خانواده مجلس شورای اسلامی، درباره مباحث مطرح‌شده در خصوص برگزاری کارگاه‌های ترویج چندهمسری، بیان می‌کند: «بحث چندهمسری از سالیان دور وجود داشته است و گاهی به آن توجه شده و گاهی نیز کنار گذاشته شده است. اما این مسئله، اولویت امروز جامعه نیست. در شرع ما هیچ‌گاه به چندهمسری تاکید نشده است. در قرآن کریم و در سوره مبارکه نساء در آیاتی به این موضوع اشاره شده و در همه این آیات به بحث برقراری عدالت پرداخته شده است. قرآن کریم تاکید دارد اگر می‌توانید عدالت را اجرا کنید اجازه داشتن چند همسر را دارید و در ادامه تصریح می‌کند که قطعاً نمی‌توانید عدالت را در این زمینه اجرایی کنید. در سالیان پیش و قبل از اسلام نیز بحث چندهمسری وجود داشته اما با آمدن اسلام این موضوع محدودتر شد و صرفاً اجازه داشتن چهار همسر و آن هم به‌شرط توانایی برقراری عدالت در بین زنان داده شده که بازهم اسلام اشاره دارد از آنجا که توانایی برقراری عدالت را در بین چند همسر ندارید به سراغ آن نروید. طرح چنین مسئله‌ای باعث فروپاشی کیان و آرامش خانواده‌ها شده و برخلاف نگاه ویژه قانون به حمایت از بانوان در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی است.»
ابتکار؛ آسیب روحی ناشی از چندهمسری
معصومه ابتکار، معاون رئیس‌جمهوری با اشاره به ترویج پدیده چندهمسری، می‌گوید: «هم‌زمان با انتشار این موضوعات بسیاری نگرانی‌هایی را در خصوص تغییر احساس افراد نسبت به ازدواج مطرح می‌کنند. مفهوم ازدواج برای جوانان باید توام با احساس خوشنودی باشد ما هم باید شرایط را از نظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، حمایت‌های اشتغال، مسکن و... فراهم کنیم تا جوانان ازدواج کنند؛ اگر همه این‌ها در کنار هم مطرح شود شرایطی فراهم می‌شود تا زوج‌های جوان بتوانند همدیگر را پیدا کرده و زندگی مشترک تشکیل دهند و در عین حال نسبت به زندگی مشترک احساس خوشنودی داشته باشند.
متاسفانه همان کسانی که ادعا و دغدغه‌شان این است که می‌گویند ازدواج کاهش یافته و مشکل شده است، در حال ایجاد فضاهای روانی هستند که نسبت به موضوع ازدواج نه‌تنها حس خوشایندی به‌وجود نیاید، بلکه حس ناامیدی، بی‌اعتمادی، شک و تردید گسترش پیدا کند. یکی از اولین مسائلی که آن‌ها مطرح کردند موضوع طلاق بود. آن‌ها گفتند که «چه نشسته‌اید که آمار طلاق وحشتناک شده است». این بار نیز موضوع چندهمسری را مطرح کرده‌اند. بالاخره وقتی فرد احساس می‌کند که در حال ورود به معادله‌ای است که ممکن است به خودش و خانواده‌اش از نظر روحی آسیب بزند نسبت به این موضوع تردید می‌کند.»
مطهری؛ چندهمسری مانع فحشا است
علی مطهری، نایب رئیس دوم مجلس شورای اسلامی، درباره موضوع چندهمسری اعتقاد دارد: «اصل مسئله چندهمسری حکمی از احکام اسلام است که به حل یک معضل اجتماعی می‌پردازد. معمولاً در اجتماعات بشری به‌دلیل تلفات مردان در جنگ و یا در حین کار یا بر اثر بیماری، تعداد زنان آماده ازدواج از تعداد مردان آماده ازدواج بیشتر می‌شود که اگر حکم چندهمسری را قبول نکنیم به‌معنای این است که عده‌ای از بانوان از حق تأهل محروم می‌شوند. البته این مسئله شرایطی دارد. مردانی می‌توانند این حکم را اجرا کنند که توانایی مالی، توانایی جسمی، رشد و فکری و عقلی داشته باشند و حتی حکومت اسلامی می‌تواند در این موضوع دخالت کند و کسانی که صلاحیت این کار را دارند بتوانند انجام دهند. با توجه به وضعیت فعلی جامعه، اگر ما این حکم را اجرا نکنیم، فساد و فحشا در جامعه افزایش پیدا می‌کند. اما موضوع این نیست که بخواهیم این مسئله را ترویج کنیم و از همه بخواهیم این کار را انجام دهند. این مسئله ترویج‌بردار نیست. حکمی است که در جای خود خوب است و کسانی که شرایطش را دارند می‌توانند انجام دهند و اینکه بخواهیم کارگاه ترویج برگزار کنیم که همه به این حکم عمل کنند، کار درستی نیست.»
ذوالقدر؛ ایجاد مفسده
سیده فاطمه ذوالقدر، سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، نیز در رابطه با پوستر تبلیغاتی ترویج چندهمسری بیان می‌دارد: «برگزاری کارگاه‌های ترویج چندهمسری ثمری جز سست کردن بنیان خانواده و بدبین کردن جوانان و ایجاد مفسده ندارد. در زمان حساسی که همه در تلاش هستیم تا جوانان را به ازدواج و تشکیل زندگی سالم تشویق کنیم و همواره به‌دنبال طرح‌ها و تسهیلاتی جهت هموار کردن این مسیر هستیم به ناگاه با موضوعات عجیبی که بیشتر سدِ راه روند سالم این برنامه‌ریزی‌ها هستند مواجه می‌شویم که مشخص نیست چه کسانی متولی آن هستند که با هیچ چارچوبی در زندگی امروز جای نمی‌گیرند و تأسف‌بارتر آنکه به اسم مذهب، ترویج می‌شود و لذا سبب می‌شود، جوانان از دین زده شوند و بساط امور پُرعارضه‌ای چون ازدواج سفید و روابط خارج از ازدواجِ جوانان گسترده شود. به‌راستی، نفر سوم در کجای زندگی سالم و عاطفی یک زوج جای می‌گیرد و فرزندان در این زندگی از چه نشاط و آرامش و سلامت روانی برخوردار خواهند بود؟! تجاربی که وجود داشته است حاکی از چه نکته مثبت و سازنده‌ای در این نوع ازدواج‌ها و چندین‌همسری است؟ ازدواج‌های مجدد، امروزه، حاکی از زیاده‌خواهی است و برای توجیه، هیچ پوششی بهتر و مظلوم‌تر از شرع پیدا نمی‌کنند.»
تندگویان؛ اولویت ازدواج جوانان است
محمدمهدی تندگویان، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان در خصوص ازدواج جوانان معتقد است: «در حال حاضر اولویت کشور ازدواج جوانان است و از کسانی که می‌خواهند در خصوص ترویج ازدواج دوم فرهنگ‌سازی یا کمک کنند، خواهش می‌کنم که این هزینه را به خیرین ازدواج بدهند تا جوانان کشور که دچار موانع اساسی در امر ازدواج هستند، مشکلاتشان حل شود. درحال حاضر ازدواج جوانان و شکل‌گیری آن جزو اولویت‌های اصلی کشور است. این در حالی است که آمار ازدواج اول برای جوانان نیز نه‌تنها در حال کاهش است بلکه به‌دنبال مشکلات موجود شاهد افزایش سن ازدواج آن‌ها نیز هستیم. بنابراین وقتی با مشکل اساسی‌تری روبه‌رو هستیم، مطرح کردن پدیده چندهمسری نمی‌تواند جزو اولویت‌های ما قرار بگیرد. از سوی دیگر کشور ما از لحاظ ساختار جنسیتی دچار مشکل نیست که نیاز داشته باشیم موضوع ازدواج دختران یا زنان دچار تجرد قطعی را مطرح کنیم. اگر هم قرار است این اتفاق ترویج شود، بهتر است در مورد ازدواج مجدد برای کسانی که توانایی این را دارند که با زن سرپرست خانواری که سن بالایی دارد و گرفتار نگهداری فرزندانش است، ترویج شود. همچنین این ازدواج باید مشروط بر رعایت تمام حقوق همسر اول و با رضایت قانونی و ثبت‌شده وی باشد.»
سعیدی؛ قبح‌زدایی از چندهمسری مشکوک است
فاطمه سعیدی، عضو فراکسیون زنان مجلس، در واکنش به ترویج چندهمسری در برنامه‌ای در صدا و سیما و همچنین برگزاری کارگاه آموزشی با همین موضوع می‌گوید: «قبح‌زدایی و ترویج چندهمسری کاری مشکوک است و در روزهای گذشته یک جریان خاص که معلوم نیست سرچشمه‌اش کجاست و چه نیتی دارد، مشغول قبح‌زدایی از پدیده چندهمسری است. باید لایه‌های زیرین این جریان‌سازی خطرناک را کشف و مورد بررسی قرار داد. آقایانی که از دین خدا مایه می‌گذارند آیا تمام دستورات دین را انجام داده‌اند و تنها برای این یک مورد احساس وظیفه کرده‌اند؟ آیا آن‌ها حاضرند از خانواده خود شروع کنند؟ آیا این نسخه را برای خودشان می‌پسندند یا اینکه تنها برای مردم تجویز می‌کنند؟ ترویج‌کنندگان چندهمسری و برگزارکنندگان کارگاه‌های آموزشی در این موضوع بدانند قاطبه مراجع و رهبری، شفاف و قاطع در این خصوص موضع‌گیری کرده‌اند و کار آن‌ها در ترویج این پدیده مستقیماً کانون خانواده را نشانه گرفته است. در شرایطی که کشور درگیر مشکلات بسیار بزرگ و چالش‌های سخت داخلی و خارجی است عده‌ای با کمک فضای مجازی و البته دوپینگ مشکوک رسانه ملی سراغ ترویج چندهمسری می‌روند. امیدوارم این کارها با غفلت و نادانی انجام شود که در غیر این صورت باید انگیزه‌های پنهان آن را رصد کرد.»
چندهمسری دواست نه غذا
آیت‌الله سبحانی در پاسخ به مقاله‌ای به قلم سردبیر روزنامه اطلاعات تحت عنوان «چندهمسری» که ادعا کرده چندهمسری از بقایای سنت‌های بدوی و در حال انقراض است و همان طوری که چند شوهری امروز در حال منسوخ شدن است چند زنی نیز به تاریخ در حال منسوخ شدن است، توضیح داد:
عطف چندهمسری به چند شوهری بسیار عطف نابخشودنی است; چند شوهری از مقوله فحشا است، که در میان تمام ملل محکوم است و پیامدهای جسمی و روانی بدی دارد. در حالی که مسئله تعدد همسر از این مقوله پیراسته است و در آیین مقدس اسلام به عنوان دوا ـ نه غذا ـ تشریع شده است.
جای گفتگو نیست که باید در هر مسئله‌ای افراد متخصص نظر دهند: مسئله چندهمسری یک مسئله فقهی است در این مورد باید به قرآن مجید و سخنان معصومان (علیهم السلام) مراجعه نمود و راه نزدیک‌تر، فتاوای مراجع عظام است که بازگو کننده مضامین قرآن و سنت هستند. قرآن در این مورد می‌فرماید: (وَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامَی فَانْکِحُوا مَا طَابَ لَکُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنی وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ذَلِکَ أَدْنی أَلاَّ تَعُولُوا)(سوره نساء: ۳) «و اگر می‌ترسید که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم)، عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمایید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر می‌ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد) رعایت نکنید، تنها یک همسر بگیرید». با وجود این که آیه با صراحت تعدد زوجات را تحت شرایطی قانونی می‌داند در این مورد چگونه نویسنده می‌گوید چندهمسری مانند چند شوهری است؟
اگر اسلام تعدد زوجات را به عنوان دارو تجویز نموده است نه به عنوان لذت‌گرایی، نکته آن روشن است؛ صنف مرد پیوسته در جنگ‌ها، در مسافرت‌ها و در کارخانه‌ها آسیب پذیرند و پیوسته کشته می‌شوند در حالی که زنان از این آسیب‌ها کمتر می‌بینند. در دفاع مقدس که دفاع از شرف و کشور و آیین بود صد هزار مرد به شهادت رسیدند و همسران آن‌ها بیوه شدند، تکلیف این زنان چیست؟ سرشماری‌ها ثابت می‌کند که آمار زنان آماده ازدواج بیش از مردان است اگر موضوع تعدّد زوجات را تجویز نکنیم سرنوشت این زنان چه می‌شود؟ چه سرنوشتی در انتظار آنان است؟
گاهی از اوقات همسر انسان نازا و یا بیمار است و یا حاملگی برای او خطرناک است، در این شرایط تکلیف شوهر چیست؟ گاهی شوهران به خاطر شغل خاصی که دارند نیمی از سال را در دو نقطه دور از هم زندگی می‌کنند درباره این عدّه چگونه می‌اندیشید؟
نویسنده در این مقاله با گفتار محمدرضا در کتاب «مأموریت برای وطنم» هماهنگ شده است، حتی او هم اجتهاد کرده و بر حرمت چندهمسری از آیه قرآن استدلال کرده بود.
متأسفانه افراد، غالباً در این مسائل فقهی دنباله‌رو غربیان هستند و گمان می‌کنند که چون در غرب چندهمسری به عنوان یک آسیب اجتماعی عنوان شده، طبعاً این کار باید انجام نگیرد ولی تک همسری آنان به صورت ظاهر تک همسری است، اما گروهی از آنان ـ نه همه ـ به صورت‌های دیگر غریزه جنسی را پاسخ می گویند. این مقاله نشانه یک نوع روشنفکری بیمار است که نتیجه دنباله‌روی از غرب است. دیروز پای زنان به ورزشگاه‌ها کشیده شد تا از تماشای بدن‌های نیمه لخت محروم نمانند! و آیه (وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ)، «و به زنان با ایمان بگو چشم‌های خود را فرو گیرند» نادیده گرفته شد؛ امروز هم مسئله تعدد زوجات با تعدد شوهر یکی معرفی می‌شود، فردا هم عقد موقت با این توجیه که زن کالای تجاری نیست به چالش کشیده می‌شود، پس از آن هم عفاف و حجاب به عنوان این که زنان پاکدامن در حفظ عفت خود خودکفا بوده و نیازی به حجاب ندارند مورد هجوم واقع می‌شود و...
تعدد زوجات، واجب کفایی
استاد شهید آیت‌الله مطهری که به گفته امـام کتاب‌هایشان قابل استفاده و حاصل عمر امام بودند و به گفته رهبری که فرمودند” شهید مطهری نادره زمان بود” و اینکه در جای دیگر فرمودند:”اعتقاد بنده این است که اثار شهید مطهری، مبنای فکری این جمهوری کنونی ماست.
مبنای فکری این انقلاب، تفکرات شهید مطهری است”. در کتاب نظام حقوق زن در اسلام در این باره می‌فرمایند:
- اگر پاى يك علت اجتماعى در كار باشد و تعدد زوجات به واسطه فزونى عدد زنان بر مردان و يا به واسطه احتياج اجتماع به كثرت نفوس تجويز شود، اين ايراد صورت ديگرى پيدا مىكند.
در اين گونه موارد، تعدد زوجات يك نوع تكليف و واجب كفايى است؛ وظيفهاى است كه براى نجات اجتماع از فساد و فحشاء و يا براى خدمت به تكثير نفوس اجتماع بايد انجام شود.
بديهى است آنجا كه پاى تكليف و وظيفه اجتماعى به ميان مىآيد، رضايت و اجازه و اذن مفهوم ندارد.
اگر فرض كنيم اجتماع واقعاً مبتلا به فزونى زن بر مرد است يا نيازمند به تكثير نفوس است، يك وظيفه، يك واجب كفايى متوجه همه مردان و زنان متأهل می‌شود؛ پاى يك فداكارى و ازخودگذشتگى به خاطر اجتماع براى زنان متأهل به ميان می‌آید (مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى؛ ج۱۹؛ ص ۳۵۵).
