ایران سومین کشور تولیدکننده صنایع دستی از لحاظ تنوع در دنیا بعد از هند و چین است. صنایع‌دستی ایران شامل ۱۸ گروه، ۱۵۵ رشته و ۱۴۰ زیرمجموعه است و با وجود اینکه فرش از قدیمی‌ترین هنر‌های ایرانی به شمار می‌رود، اما زیرمجموعه سازمان صنایع‌دستی این کشور نیست. همینطور ایران با داشتن هشت شهر و دو روستای جهانی صنایع‌دستی، نخستین کشور دنیا از لحاظ ثبت شهر‌ها و روستا‌های جهانی است. تخمین زده می‌شود بیش از یک میلیون نفر در رشته‌های صنایع‌دستی مشغول به کارند که بسیاری از آن‌ها در شهرهای دوردست و روستا‌ها کار می‌کنند.
از آنجا که کشور ایران تمدنی ۵ هزار ساله دارد و دارای سنت و فرهنگی غنی است بدیهی است که در آن شاهد تنوع بسیاری از هنر‌ها و صنایع دستی باشیم. در ایران تقریبا در تمام نواحی و مناطق اقلیمی و جغرافیایی شاهد هنری ماندگار به عنوان صنایع دستی هستیم.
سوزندوزی، سفالگری، نمدمالی، گلیم بافی، کپوبافی، حصیربافی، سنگ تراشی، فیروزه تراشی، بلوچی‌دوزی، معرق، گیوه بافی و … از جمله صنایع دستی شهرهای مختلف ایران هستند. ما نیز قصد داریم گوشه‌ای از این نماد‌های فرهنگ و هنر را به شما معرفی کنیم.
خاتم هنر آراستن سطح اشیاء با مثلث‌های کوچکی است که طرح‌های گوناگون آن همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این شکل‌های هندسی را با قرار دادن مثلث‌هایی کوچک در کنار هم نقشبندی می‌کنند. می‌توان گفت، کار خاتم نقش‌های هندسی تشکیل شده از مثلث‌های سه پهلو (متساوی الاضلاع) است که از عاج، استخوان، چوب و مفتول برنج ساخته شده و معمولاً به ضخامت ۲ میلی متر در سطح خارجی یا سطح داخلی و خارجی اشیاء چوبی چسبانده می‌شود.
اصفهان: شهر جهانی صنایع دستی
اصفهان به عنوان «شهر جهانی صنایع دستی» نه تنها جایگاه نخست در زمینه صنایع دستی در ایران را دارد بلکه شورای جهای صنایع دستی نام این شهر را با توجه به این که دارای یک سوم از کل صنایع دستی ثبت شده جهان است، به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به ثبت رسانیده است. از صنایع دستی اصفهان می‌توان به میناکاری، خاتم کاری، قلمزنی، فیروزه کوبی، قلمکار، کاشی کاری اشاره کرد.
صنایع دستی یزد
شهر یزد به دلیل صنعت نساجی و کاشی کاری‌اش زبانزد است. از صنایع دستی اصیل یزد می‌توان به ترمه‌دوزی، زیلوبافی، کاشی‌کاری، دارایی‌بافی و شَعربافی اشاره کرد.
صنایع دستی استان زنجان
صنایع دستی زنجان عبارتند از: انواع چاقو (قلم تراش، جیبی، دسته ملیله، کارد آشپزخانه و…) ملیله (انواع پایه‌های استکان، سینی، قاشق و چنگال غذا و چایخوری، کاسه، گلدان، قاب عکس و …) چارق (نوعی کفش روفرشی بسیار زیبای زنانه) و فرش و گلیم دستباف. از کار‌های دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره‌ای و بندرت طلایی بصورت ملیله‌کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بود که در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهر‌ها رواج دادند.
چارق‌دوزی یکی دیگر از هنر‌های دستی است که دست‌های ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدشان مهارت ویژه‌ای دارند این چارق‌ها مشخصا زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد.
حصیربافی از قدیمی‌ترین صنایع دستی و شاید کهن‌ترین آن‌ها در استان خوزستان است. امروز در نقاط مختلف خوزستان هرجا که دسترسی به برگ نخل و نی و ترکه امکان پذ یر باشد می‌توان حصیربافی را دید. شهرهای آبادان، خرمشهر، شاد گان و دشت آزادگان از مراکز عمده تولید این محصول است.
استان بوشهر
در حال حاضر شاخص‌ترین محصول صنایع دستی استان بوشهر گبه و گلیم صادراتی است که در مناطق وسیعی از شهرستان‌های استان رواج دارد. مهمترین مراکز گبه بافی در استان بوشهر عبارتند از روستا‌های شول، کمالی، بهمنیاری، محمدصالحی، عباسی، فخرآوری، کلر و چهار روستایی از توابع شهرستان گناوه. پس از آن باید از عبای شتری بوشهر نام برد که در نوع خود منحصر به فرد است و امروزه به مقدار بسیار محدودی تولید می‌شود.
گرگوربافی، حصیربافی، سفال و سرامیک از دیگر صنایع دستی استان بوشهر هستند.
صنایع دستی استان ایلام
گلیم بافی، موج بافی، نمدمالی، چپغ بافی، خراطی، ساخت زیورآلات، قالی بافی
صنایع دستی استان تهران
روکاری (رودوزی)، قالی بافی، جاجیم بافی، چادرشب بافی، نمد مالی، زیلو بافی، سفالگری و سرامیک سازی
صنایع دستی گیلان
استان گیلان به دلیل شرایط آب و هوایی و پوشش خاکی و گیاهانش از هزاران سال پیش محل زندگی بوده و به همین دلیل در صنایع دستی حرفی برای گفتن دارد. اما صنایع دستی این منطقه از کشور به دلیل اینکه هیچگاه پایتخت سلطنت‌های بزرگ نبوده، تجملی نیستند و اکثرا برای استفاده روزمره افراد ساخته می‌شده‌اند. از صنایع دستی شناخته شده گیلان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
چموش (چوموش) دوزی، که نوعی پاپوش است، حصیربافی (که هم در شمال ایران و هم در سیستان و بلوچستان بافته می‌شود)، رشتی‌دوزی، نمدمالی، سفال سقف، مرواربافی، چادرشب بافی ….
سفالگری در منطقه املش و روستاى جیرده شفت رواج دارد. سرامیک سازی و ساخت ظروف سفالی نیز یکی از صنایع دستی و سوغات گیلان است.
صنایع دستی شیراز
شیراز یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که جز اولین شهر‌هایی بود که در آن شهرداری تاسیس شد. این شهر با توجه به وجود تمدن باستانی‌اش، دارای اماکن و صنایع قدیمی و فاخر زیادی است. از معروف‌ترین صنایع دستی شیراز خاتم کاری و خراطی است. ریسندگی، فلزکاری، قالیبافی، حصیربافی، منبت‌کاری، کنده کاری ظروف سفالی گیوه‌دوزی، نمد مالی، چرم سازی، سنگ تراشی و شیشه‌گری از دیگر صنایع دستی شیراز هستند.
صنایع دستی همدان
همدان نیز از شهرهای بسیار قدیمی ایران است و پیشینه‌ای چندهزار ساله دارد. بدیهی است هر جا تمدن وجود داشته است صنایع مختلفی در آن رواج پیدا کرده. همدان به دلیل بافت کوهستانی آن منبع غنی سنگ و خاک مرغوب است. از این رو از صنایع دستی معروف همدان می‌توان به سفالگری و حجاری اشاره کرد. اما از دیگر صنایع دستی که در همدان با کیفیت بالا رواج دارد، صنعت دستی چرم‌سازی است. چرم‌سازی چنان در این شهر رواج داشته که روزگاری آن را شهر دباغخانه‌ها می‌نامیدند.
ورنی بافی یکی دیگر از صنایع دستی مهم در استان آذربایجان شرقی می‌باشد که متعلق به عشایر این استان است. نام دیگر ورنی بافی، به زبان آذری سوماک نامیده می‌شود. ورنی بافی نوعی فرش بدون پرز و یا گلیم است که یک رو دارد، در واقع ورنی نه گلیم و نه فرش است. این هنر زیبا به دلیل اینکه هم ظرافت فرش را دارد و هم سادگی و سبکی گلیم، طرفداران زیادی پیدا کرده است. این زیرانداز به روش پود چینی (گذراندن پود اصلی از تار و پیچاندن نخ به دور نخ‌های تار) بافته می‌شود. استادان قالی بافی قدمت این هنر با ارزش را به چند صد سال پیش تخمین زده اند، اما به طور دقیق نمی‌توان تاریخ و دوران مشخصی را برای بروز این هنر پیدا کرد. این زیرانداز زیبا در مناطق اهر و ارسباران، توسط زنان عشایر آن منطقه بافته می‌شود و به همین دلیل شهرت آن به عنوان ورنی بافی عشایر است.
صنایع دستی تبریز
تبریز، پایتخت فرهنگی جهان اسلام، به عنوان قطع فرش و قالی دستبافت در جهان شناخته شده است. تبریز از سوی شورای جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی بافت فرش انتخاب شده است. از دیگر صنایع دستی تبریز چرم، قلمزنی روی نقره و مس (قلمزنی تبریز سبکی متفاوت در قلمزنی است) گلیم و ورنی‌بافی است.
صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری
فرش و گلیم چالشتر مراکز اطراق عشایر و روستا‌های استان چهارمحال و بختیاری محل تولید گلیم و جاجیم است. محل تولید این فرش شهرستان چالشتر و اکثر مراکز عشایری است. فرش چالشتر با طرح‌هایی از قبیل خشتی، لچک ترنج، سرو و کاج، گل مینا، بی بی باف، کف ساده، بته‌ای و …بافته می‌شود.
صنایع دستی استان سمنان
از صنایع دستی رایج در استان سمنان می‌توان به انواع جاجیم، قالی، گلیم، قالیچه، سفره‌های قلمکار، سفال سرامیک و نمد اشاره کرد.
صنایع دستی استان خوزستان
از مهمترین صنایع دستی می‌توان به عبابافی در شوشتر و اطراف آن اشاره کرد.
صنایع دستی استان کردستان
سفالگری و سرامیک سازی، کاشی کاری، قالیبافی، ریزه ماهی، نقش بته ای، جقه خرقه ای، جقه (سه گره ای)، جقه زمردی، جقه (دو گره)، جقه ریز، جقه توپی (هشت پر)، گل وکیلی، گل میرزاعلی، شاخ گوزنی (یحیی چلمی)، گلیم، گلیم‌های بیجار، گلیم شاهسون بیجار، منبت کاری، نازک کاری چوب، دستبافی، شالیبافی
صنایع دستی استان کرمان
قالیبافی، قالیچه‌های افشار، گلیم شیریکی پیچ، پته دوزی، شال بافی، عریض بافی، ساخت فرآورده‌های مسی تزئینی
صنایع دستی استان کرمانشاه
قالی، گلیم، جاجیم، جولایی، موج، چیغ، انواع گیوه، صنایع دستی چوبی، قلمزنی، حکاکی، تسبیح سازی، شیشه گری، حجاری، فلز کاری، نمد مالی، چرم سازی و انواع جانماز، جوراب، کلاه، جلیقه دستباف
صنایع دستی استان گلستان
قالی بافی، جواهرات ترکمن، نمد مالی، سوزندوزی، سفال و سرامیک سازی
منبع: روزیاتو
