دكترمحمد حسین صالحی سورمقی؛ دكترای تخصصی فارماكوگنوزی، استاد دانشكده داروسازی دانشگاه تهران
گیاه‌شناسی
«به» درخت کوچکی است که ارتفاع آن تا 5 متر می‌رسد. برگ‌ها ساده، به طول تا یازده سانتی‌متر و ناهموار هستند که پوشیده از تار و گردآلود به نظر می‌رسد.
رنگ ساقه مایل به کبود است. گل‌های زیبای گیاه، درشت، سفید یا سفید مایل به صورتی و دارای پنج گلبرگ می‌باشند.
میوه به تقریباً کروی، درشت و پوشیده از کرک فراوان است و درون آن تعدادی دانه‌های قهوه‌ای‌رنگ و لعابدار وجود دارند.
رنگ میوه ابتدا سبز است و پس از رسیدن کامل زردرنگ میشود و بویی معطر و مطبوع و طعمی تقریباً شیرین و گاهی ترش و گس دارد.
میوه‌های نارس دارای طعمی بسیار قابض (گس) هستند. قسمت‌های مورد استفاده درخت به میوه، دانه و برگ آن است.
بیشتر منابع موطن اصلی آن را ایران و قفقاز می‌دانند، ولی امروزه در بیشتر نقاط اروپا، مدیترانه، بعضی نواحی آسیا و آفریقای شمالی کشت میشود و در ترکستان و جنوب شرقی عربستان به صورت خودرو (وحشی) می‌روید.
به در اکثر نقاط ایران پرورش می‌یابد و در بعضی مناطق مانند گیلان، گرگان و آذربایجان به صورت خودرو می‌روید.
در ایران حدود 10 رقم به وجود دارد که مهم‌ترین آنها بهِ مظاهری، حاجی رفیعی و گورتون شمس می‌باشند که مربوط به اصفهان است.
در نیشابور نیز به مرغوب پرورش می‌یابد. زمان رسیدن میوه به بر روی درخت در ایران، فصل پاییز می‌باشد.
تاریخچه
«به» یکی از قدیمی‌ترین میوه‌هایی است که توسط بشر شناخته شده است. بیش از چهار هزار سال قبل این گیاه در آسیا و مدیترانه پرورش داده می‌شد.
در حال حاضر درخت به در آمریکای لاتین، خاورمیانه و امریکا کشت میشود.
در یونان باستان به یکی از هدیه‌هایی بود که به صورت آیینی هنگام ازدواج به عروس و داماد می‌دادند.
پلو تارچ می‌گوید: نوعروس‌های یونانی باید قبل از رفتن به حجله، بهِ هدیه‌شده را گاز بزنند تا دهان‌شان بوی عطر به بگیرد و اولین برخورد عروس و داماد خوشایند و بانشاط باشد.
ترکیبات مهم
به 83 درصد آب، 10 درصد قندهای مختلف و 5 درصد مواد نشاسته‌ای در خود دارد.
املاح معدنی شامل کلسیم، فسفر، آهن، پتاسیم و سدیم است و ویتامین‌های A، B1، B2، B3 و C در آن یافت میشود.
ترکیبات دیگر به شامل ترکیبات تاننی، فلاونوئیدی، پکتین، اسیدهای گیاهی مانند اسید مالیک و مواد معطر می‌باشند.
مغز دانه حاوی موسیلاژ (لعاب)، آمیگدالین، آنزیم امولسین، مواد پروتئینی و روغن است.
داروشناختی و اثرات مهم
در ایران و بسیاری از مناطق خاورمیانه از دانه به برای گلودرد و سرفه استفاده میشود که به نام «به‌دانه» معروف است.
به این ترتیب که دانه‌ها را در آب خیسانده و محلول غلیظ حاصل از آن را که مربوط به موسیلاژ (لعاب) آن می‌باشد، مانند شربت ضد سرفه مصرف می‌کنند.
این شربت بدون الکل و صد درصد طبیعی بوده و به‌خصوص برای کودکان مفید است.
از همین موسیلاژ در تهیه محصولات آرایشی و مجعد کردن مو استفاده میشود و طبق اطلاعات منابع خارجی، حدود 75 درصد «به‌دانه» دنیا برای این منظور، از کشور ایران تأمین می‌گردد.
در بعضی کشورها، از جمله پاکستان، این دانه‌ها برای درمان پنومونی (ذات الریه) و یا مشکلات تنفسی به کار می‌رود.
موسیلاژ حاصل از دانه‌ها همچنین در سوختگی‌های خارجی (موضعی) مورد استفاده قرار میگیرد. پوست ساقه به قابض بوده و برای درمان زخم‌ها مفید است.
برگ به حاوی تانن و پکتین می‌باشد که تانن به عنوان قابض و پکتین برای سیستم گردش خون و کاهش پرفشاری خون مفید است.
میوه نارس به بسیار قابض و شربت حاصل از آن برای درمان اسهال، خصوصاً بچه‌ها بسیار مفید می‌باشد. میوه و آب به برای زخم‌های دهانی، لثه و گلو بسیار سودمند است.
خواص مهم دیگر به عبارتند از: مقوی قلب، مسهل، هضم‌کننده غذا، ادرارآور، قابض، خنک‌کننده، نیروبخش و ضد اثرات الکل.
در طب سنتی ایران خواص متعددی برای میوه به قائل هستند که به بعضی موارد آن اشاره میشود: مقوی قلب، ادرارآور، نرم‌کننده سینه، مقوی معده و دستگاه هاضمه، ضد اسهال، ضد خونریزی، بهبود اسهال خونی، متوقف‌کننده خونریزی رحم، بهبود بواسیر، بهبوددهنده بیماری سل و هضم‌کننده غذا.
همچنین برای به‌دانه اثرات ضد تب، ضد سرفه، ضد زخم و سوختگی، ضد اسهال خونی، رفع خشکی دهان و زبان، درمان زخم‌های گلو، التیام ترک‌های پوست دست و بدن، ترک نوک پستان، لب و بواسیر قائلند که به وسیله لعاب تهیه‌شده از آن صورت میگیرد.
میزان و طریقه مصرف
برای میزان مصرف به و دانه آن مقدار خاصی در مدارک ارائه نشده است؛ ولی طرز تهیه فرآورده‌های مختلف آن به شرح زیر می‌باشد:
شیره به: 50 گرم میوه به را خرد نموده، به آن 50 گرم عسل یا شکر و سپس یک لیتر (سه لیوان) آب بیفزایید. حالا مخلوط را بجوشانید تا حجم آن نصف شود.
لعاب دانه به: حدود 5 گرم دانه به را در صد میلی‌لیتر آب ریخته و کم‌کم بجوشانید تا به صورت محلول سفت (ژله) درآید.
جوشانده برگ: بر روی حدود 5 گرم برگ خشک به 100 میلی‌لیتر آب ریخته و به مدت 10 دقیقه بجوشانید و سپس آن را صاف کنید.
عوارض جانبی: تاکنون عارضه جانبی خاصی از مصرف خوراکی و دارویی به و سایر فرآورده‌های آن گزارش نشده است.
در کتاب قانون ابن‌سینا درباره به چنین نوشته شده است
به برشته نفعش بیشتر است. به و گل به و روغن به قبضند. به شیرین کمتر قبض است. به‌دانه قبض نیست و ملین است.
به عموماً توانبخش و بازدارنده عرق است و زیاد خوردن آن درد اعصاب به دنبال دارد. افشره به در علاج برونشیت مفید است.
به‌دانه زبری گلو را برطرف می‌کند و مانع استفراغ میشود. خمار را می‌زداید، تشنگی را تسکین می‌دهد، معده را قوی گرداند، ادرار را ریزش دهد.
گاهی هم سبب قولنج و درد و پیچش روده شود. به در علاج اسهال خونی خوب است.
خونریزی حیض (قاعدگی) را بند آورد.
بررسی نظریات ابن‌سینا نشان می‌دهد همه خواصی که در کتاب قانون در مورد به ذکر شده، صحیح است و با تحقیقاتی که در سال‌های اخیر بر روی آن انجام شده مطابقت دارد.
در مخزن‌الادویه درباره به چنین نوشته است
سَفَرْجَل به فارسی به نامند میوه درختی است که سه نوع می‌باشد شیرین، ترش و ترش و شیرین (میخوش) و بهترین آن بزرگ رسیده شاداب و پوست نازک آن است.
طبیعت شیرین آن معتدل در سردی و گرمی است و گویند کمی به گرمی و تری است. به شیرین مفرح و مقوی قلب و مغز و معده و مسرت‌افزای روح حیوانی و نفسانی و ادرارآور است.
به ترش طبیعت سرد و خشک دارد. در تقویت معده قوی‌تر از شیرین آن است و مقدار زیاد آن مسهل است و عصاره آن جهت رفع خماری و قی و تشنگی و تقویت معده و ادرار کردن نافع است و طبیعت میخوش آن معتدل (در گرمی و سردی) و خشک است.
خواص این نوع به نزدیک به دو نوع دیگر است. اصلاح‌کننده (مصلح) عوارض آن مربا نمودن آن است و خوردن آن با عسل.
مهم‌ترین اثرات‌گزارش‌شده
ضد اثرات الکل، قابض، مقوی قلب، ضد نفخ، ملین، ادرارآور، خلط‌آور، ضد سرفه، ضد سرطان، ضد اسهال، محافظ کلیه، رفع احتباس آب بدن و کاهش پرفشاری خون.
نکات قابل توجه
ابوعلی سینا معتقد است که نفخ به پخته بیشتر است. در منابع موجود مصرف زیاد به خام را زیان‌بخش می‌دانند که تأییدی بر نظر ابن‌سیناست.
همچنین، درکشورهایی از جمله پاکستان، آرژانتین، مکزیک، اروگوئه، اسپانیا، مجارستان و پرتغال، به را اصولاً به صورت مربا و یا مارمالاد استفاده می‌کنند که هر دو، نوع پخته‌شده به هستند.
واریته‌های مختلفی که از به در خاورمیانه وجود دارد، اصولاً نرم بوده و احتیاج به پختن ندارند و می‌توان آنها را به صورت خام مصرف نمود؛ ولی به در این نواحی و همچنین در ایران معمولاً به صورت مربا و پخته مورد استفاده قرار میگیرد.
مجموع منابع و مطالعاتی که در دنیا وجود دارد، نشان می‌دهد مصرف به پخته رایج‌تر است و عارضه‌ای ندارد؛ ولی مصرف زیاد به خام را صحیح نمی‌دانند.
به نارس خاصیت ضد اسهال و به کاملاً رسیده خاصیت ضد یبوست دارد.
پژوهش‌های جدید اثرات ضد زخم معده به را در حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است.
یکی از راه‌های استفاده از لعاب (موسیلاژ) به‌دانه، شستن تعدادی از آن و قرار دادن در دهان است تا پس از مدتی با بزاق دهان آغشته و کم‌کم موسیلاژ آن در دهان رها گردد.
بهتر است در این حالت دانه‌ها از دهان خارج شود. این کار خشکی دهان و زبان را برطرف می‌کند.
پژوهش‌های بسیاری در سال‌های اخیر نشان داده که میوه به حاوی مقدار قابل توجهی ترکیبات فلاونوئیدی و اسید فنلیک است.
این مواد گذشته از خواص ضد میکروبی و ضد زخم‌های داخلی قوی، دارای خواص آنتی‌اکسیدانی مؤثری هستند و از ابتلا به سرطان و بیماری‌های قلبی جلوگیری کرده و به ارتقای سلامتی کمک می‌کنند.
برای ماندگاری بهتر به، ابوعلی سینا چنین توصیه می‌کند: «اگر به را با خاکستر برگ و شاخه‌های درخت به بشویند و نگه دارند، در حالت شادابی خواهد ماند.»
در کشورهای اسلاونی و کروواتی وقتی بچه‌ای متولد میشود، به عنوان تمثیلی از باروری و عشق در زندگی، یک درخت به کاشته میشود.
