زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی

گیاه‌شناسی

عناب درختچه‌ای است که ارتفاع آن تا 8 متر می‌رسد. ساقه‌های آن خاردار بوده و خارها به دو صورت باریک و بلند و ناهموار و ناصاف دیده می‌شوند (البته بعضی از واریته‌های عناب بدون خار هستند). برگ‌های گیاه زیبا، قلبی‌شکل و در بعضی واریته‌ها دندانه‌دار و در بعضی صاف و دارای سه رگبرگ طولی می‌باشند که به صورت متناوب بر روی ساقه قرار می‌گیرند. قسمت روی برگ‌ها، سبز تیره و قسمت زیر، سبز روشن است. در کنار هر برگ دو خار که از تغییر شکل گوشوارک‌ها به وجود می‌آیند، دیده می‌شود. گل‌ها کوچک با دمگل کوتاه و به رنگ زرد متمایل به سبز هستند که به صورت دسته‌های کوچک در کنار برگ‌ها قرار دارند. میوه عناب تقریباً بیضی‌شکل (به اندازه زیتون معمولی) و به رنگ قرمز تا قرمز تیره می‌باشد. پوست میوه صاف و شفاف و قسمت گوشتی و درونی آن سفیدرنگ است. عناب کمی شیرین با مزه لعابی و مطبوع می‌باشد که پس از رشد کامل و معمولاً در پاییز جمع‌آوری می‌شود. هسته درون میوه سخت و استوانه‌ای است. چون میوه خشک عناب شبیه خرماست، به آن خرمای چینی گفته می‌شود. تنه اصلی درخت عناب اصولاً قهوه‌ای‌رنگ است. شاخه‌های جوان سبز تیره هستند و سپس قرمزرنگ می‌شوند. با توجه به اینکه برگ‌ها رنگ سبز زیبایی دارند، به‌خصوص زمانی که میوه‌ها می‌رسند، درخت از زیبایی دل‌انگیزی برخوردار می‌شود. درخت عناب بومی مناطق گرمسیری است. مهم‌ترین نواحی رویش آن شمال آفریقا، جنوب اروپا، نواحی مدیترانه، آسیای جنوبی، شرقی و آسیای میانه می‌باشد.  درخت عناب از گیاهان بومی ایران است که مهم‌ترین مناطق کشت آن استان‌های خراسان، گلستان، مازندران، فارس، اصفهان، یزد، همدان، قم، قزوین و سیستان و بلوچستان هستند.

ترکیبات مهم

میوه عناب حاوی مقدار قابل ملاحظه‌ای لعاب (موسیلاژ)، ترکیبات قندی، مواد پروتئینی و ویتامین c می‌باشد. همچنین در آن اسیدی به نام زی‌زی فیک وجود دارد که همین ماده به همراه یک ترکیب تانتی به نام اسید زی‌زی فوتانیک در چوب عناب هم دیده شده است.

داروشناختی و اثرات مهم

میوه عناب به خاطر وجود ترکیبات موسیلاژی (لعاب) دارای اثر نرم‌کننده جهت التهابات و زخم گلو می‌باشد. برای این منظور از جوشانده میوه استفاده می‌شود. عناب تازه ملین است و چون اثر تحریکی ندارد، برای افرادی که دارای روده و معده‌ای حساس می‌باشند، توصیه می‌شود (البته در مصارف دارویی اغلب از عناب خشک استفاده می‌شود). جوشانده و له‌شده عناب در آب یا شیر خاصیت ملین، آرام‌بخش و ضد نزله دارد.

داروشناختی و اثرات مهم

استفاده از عناب در نقاط مختلف جهان (طب‌سنتی، عامیانه و استفاده‌های امروزی):

 در طب سنتی چین و کره برای کاهش استرس مصرف می‌شود.

 در استرالیا نوشابه‌های حاوی عناب جهت کاهش و رفع استرس تولید می‌شود.

 در چین از عناب تازه در کیک‌ها و از عناب خشک به عنوان تنقلات و از چای عناب که به دو شکل قرمز و سیاه وجود دارد، استفاده می‌شود. دود میوه عناب نیز برای تنفس بهتر مفید است. در بعضی نقاط ایران هم این روش برای تسکین نزله‌های تنفسی، به‌خصوص هنگام سرماخوردگی، استفاده می‌گردد.

 در نقاط اصلی چین، کره و تایوان نوعی چای شیرین حاوی عناب (نوعی شربت عناب که در ظروف بزرگ عرضه می‌گردند) و چای کیسه‌ای عناب تهیه می‌شود.

 در چین مصرف آب عناب و سرکه عناب معمول است.

 در بنگال غربی و بنگلادش از سرکه عناب برای تهیه ترشی استفاده می‌گردد.

 در کره، چای عناب را برای درمان سرماخوردگی استفاده می‌کنند.

 در تامیل به طور سنتی میوه‌ها را در آفتاب خشک کرده و هسته چوبی آن را بیرون می‌آورند؛ سپس با تمبر هندی، فلفل قرمز و نمک می‌کوبند و از آن قرص‌های کوچکی درست کرده و دوباره در آفتاب خشک و استفاده می‌کنند.

 در طب سنتی ایران از عناب به عنوان لینت‌دهنده و کاهش پرفشاری خون استفاده می‌شود.

استفاده‌های دیگر

  در نواحی هیمالیا و کاراکورام عقیده دارند که بوی شیرین عناب باعث گرفتار شدن نوجوانان در عشق می‌شود؛ لذا مردان تکه‌ای از ساقه گلدار عناب را به همراه خود و یا روی کلاه خود می‌گذارند تا زنان را جذب کنند.

 در جشن‌های عروسی سنتی چین عناب و گردو را در رختخواب حجله عروس می‌گذارند و آن را سمبلی از باروری می‌دانند.

 در بوتان از برگ‌های عناب برای بخور و تازه و تمیز کردن هوا استفاده می‌کنند و معتقدند این کار حشرات مزاحم را دفع می‌کند و میکروب‌ها را از بین می‌برد.

 در جشن‌های چای ژاپن از چای عناب نیز استفاده می‌شود.

 در ویتنام میوه‌های عناب تازه را به عنوان تنقلات استفاده می‌کنند. همچنین آن را خشک کرده و به همراه مواد دیگر در بیابان‌ها می‌خورند.

نکات قابل توجه
1. در مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده، به اثرات قابض، ملین و مسهل عناب اشاره شده است. چون مواد موجود در عناب در مراحل مختلف از میوه نارس تا رسیده در حال تغییر می‌باشند، ممکن است اثرات دارویی مراحل مختلف عناب نیز با هم متفاوت باشد.
2. با توجه به اثرات گزارش‌شده جدید می‌توان دریافت که کاربردهای عناب در طب سنتی ایران کاملاً صحیح است.
3. با توجه به دیرهضم بودن میوه عناب، همان طور که ابن‌سینا هم در قانون اشاره داشته است، باید در مصرف آن اعتدال را رعایت نمود.
4. بر اساس پژوهش‌های سال‌های اخیر، هسته عناب هزاران سال در خاور دور و هندوستان به عنوان آرامبخش و مقوی اعصاب مصرف می‌شده است. پژوهشگران در پی این تجربه، مواد موجود در هسته عناب به نام (سان جوین) را بررسی کرده و موفق به کشف آلکالوئیدهایی از دسته سیکلوپپتیدی شده‌اند که دارای خواص خواب‌آور، مسکن و آرامبخش می‌باشند.
5. در طب سنتی چین از هسته‌های عناب که به «سان سونین» مشهور است، به عنوان مقوی اعصاب، مسکن، خواب‌آور، آرامبخش و مقوی معده، همچنین برای درمان بی‌خوابی و بدخوابی استفاده می‌شود.
ناگفته نماند چون هسته عناب چوبی و بسیار محکم است، برای استفاده دارویی حتماً باید آسیاب شود و با خوردن پودر یا دم‌کرده، مواد مؤثر آن در بدن آزاد می‌گردد. در قانون ابن‌سینا اشاره‌ای به خواص هسته عناب نشده و احتمالاً در طب سنتی ایران کمتر از آن استفاده می‌شده است.
تأثیر برگ تازه عناب بر حس چشایی
اگر برگ عناب تازه را چند دقیقه در دهان بجوند، برای مدتی و به طور موقت، حس چشایی از بین می‌رود. این خاصیت برای خوردن بعضی مواد بدمزه که تهوع‌آور یا بسیار تلخند، مناسب است. پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند که این اثر مربوط به ماده‌ای به نام زی‌زی‌فین می‌باشد.

طریقه و میزان مصرف

روزانه 6 تا 15 گرم از میوه مصرف شود. هسته عناب می‌تواند تا 8 گرم در روز مصرف گردد. عصاره مایع عناب را نیز می‌توان تا روزی 16 میلی‌لیتر مصرف نمود.

عوارض جانبی

در حد مصرف دارویی بلامانع بوده و تاکنون عارضه جانبی خاصی از آن گزارش نشده است.

ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به عناب چنین گفته است

میوه عناب و درخت آن را همه می‌شناسند و اکثراً در گرگان است. در جاهای دیگر هم هست، ولی عناب گرگان از همه بزرگ‌تر است. هرچه درشت‌تر و زیباتر و سرخرنگ‌‌تر باشد، بهتر است. خشکی و رطوبتش تقریباً معتدل و کمی به سوی رطوبت است. جالینوس اعتقاد دارد: «عناب هیچ‌کاره است؛ نه بهداشت را حفظ کند و نه سلامتی را به بیمار باز می‌گرداند». غیر جالینوس گوید، از تندی خون گرم نافع است. به عقیده من انگیزه این ویژگی این است که خون را به تدریج و ملایمت پرمایه‌تر می‌کند. ماده غذایی عناب اندک است. این میوه بسیار دیرهضم. بوده و با سینه و شش سازگار است، به زیان معده است و به دشواری هضم می‌شود.
ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها (رقیق‌کننده خون)، ضد حساسیت، ضد آریتمی، ضد میکروب، ضد تشنج، ضد ادم، ضد التهاب، ضد تب، ضد اسپاسم، ضد تومور، ضد سرفه، قابض، خلط‌آور، قاعده‌آور، محافظ کبد، خواب‌آور، کاهش‌دهنده قندخون، کاهش‌دهنده فشار خون، محرک سیستم ایمنی بدن، مسکن، آرامبخش، مقوی رحم و محافظ عضله قلب.

بیشتر بخوانید:

خواص عجیب شربت عناب را بشناسید!