به قلم : فؤاد علیمرادی ، کارشناس ارشد علوم بهداشتی در تغذیه
زیر نظر: دکتر مریم جوادی ؛ متخصص تغذیه
تحریریه زندگی آنلاین : چاقی در سنین مختلف به خصوص کودکان و نوجوانان در جهان دارای روند رو به تزاید است و در تمام کشورها معضل اجتماعی محسوب می‌شود. شروع چاقی با تجمع زیاد یا غیرطبیعی چربی در کل بدن یا قسمت‌های خاصی از آن درجات مختلفی از چاقی را به دنبال دارد، که زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌های مزمن مانند دیابت، فشار خون بالا، سکته مغزی، بیماری‌های قلبی عروقی و برخی از سرطان‌ها است. شیوع COVID-19 در دسامبر 2019 و ایجاد محدودیت‌های شدید اجتماعی منجر به تغییرات زیادی در سبک زندگی انسان‌ها در جوامع مختلف شد. 5/1 میلیارد کودک 5 تا 12 ساله و نوجوان 13 تا 17 ساله از رفتن به مدرسه محروم و خانه‌نشین شدند. از نتایج این قرنطینه خانگی تغییر عادات غذایی، ساعات خواب و فعالیت بدنی کودکان و نوجوانان و تحمیل هزینه‌های قابل توجهی به جوامع بود. بررسی‌های اخیر نشانگر افزایش بار بیماری‌های غیر واگیر در جوامع است.
چاقی در کودکان و نوجوانان
گفته می‌شود بیش از یک میلیارد نفر در جهان چاق هستند و از این تعداد حدود ۳۴۰ میلیون نفر نوجوان و ۳۹ میلیون کودک هستند. در منطقه خاورمیانه، ایران یکی از کشورها با بالاترین میزان شیوع چاقی کودکان و نوجوانان است. برخی مطالعات حاکی از رشد اضافه وزن در نوجوانان به میزان 20 درصد نسبت به چهار دهه قبل است و درصد اضافه وزن، 3/13 تا 8/24 درصد و درصد چاقی 7/7 تا 8 درصد گزارش شده است. بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد از نوجوانان چاق در آینده به بزرگسالان چاق تبدیل خواهند شد. در واقع اضافه وزن در بین نسل‌ها انتقال می‌یابد و میزان آن در دختران حدود سه برابر بیشتر از پسران است. بر اساس مطالعات انجام شده، رفتارهای غذایی با ماهیت غذا و پیامدهای روان‌شناختی مانند استرس، افسردگی، اضطراب یا اعتماد به نفس مرتبط بوده و بر سلامت و امید به زندگی اثر منفی می‌گذارد. عوامل ژنتیکی، اپی‌ژنتیکی و عوامل محیطی در بروز چاقی نقش دارند و مطالعات نشان داده‌اند عوامل محیطی به خصوص رفتارهای تغذیه‌ای، فعالیت فیزیکی، خواب کافی و مناسب، سلامت معنوی و دوری از استرس و اضطراب، میتواند بر عوامل ژنتیکی غلبه نماید. به طور مثال به موازات بهبود خواب در کودکان و نوجوانان شانس ابتلا به چاقی و اضافه وزن کاهش می‌یابد.
برآورد شیوع چاقی
در این دوران با مطالعات تن‌سنجی می‌توان تغییرات رشد و بلوغ را پایش نمود و تأثیر کمبود و یا اضافه دریافت غذا را بر روند رشد و سلامت نوجوان بررسی نمود. رایج‌ترین سنجش مورد استفاده برای ارزیابی لاغری، اضافه وزن و چاقی در نوجوانان نمایه توده بدنی است که از تقسیم وزن برحسب کیلوگرم بر مجذور قد بر حسب متر به دست می‌آید. در نوجوانان عواملی نظیر رشد و نمو، تعریف حدود اضافه وزن و چاقی را دشوار می‌سازد. از این رو روش‌های متفاوتی برای تعیین شیوع چاقی و اضافه وزن در نوجوانان به صورت بین‌المللی به کارگرفته شده است. به دلیل استفاده از مقیاس‌های متفاوت در برآورد شیوع چاقی و اضافه وزن در نوجوانان، مقایسه میان ملت‌ها و جوامع گوناگون دشوار است. از این رو کمیته تخصصی سازمان بهداشت جهانی مقادیر مرزی BMI برای نوجوانان را پیشنهاد کرده که با استفاده از نمودار رشد بر حسب سن و جنس تعیین می‌شود؛ به نحوی که نمایه توده بدن، مساوی یا بالاتر از صدک ۹۵ درصد نمودار «اضافه وزن» و بین صدک ۸۵ و ۹۵ درصد «در معرض خطر اضافه وزن» اطلاق می‌شود. به نظر می‌رسد برای هر کشوری گزارش شیوع اضافه وزن و چاقی نوجوانان بر پایه این حدود پیشنهادی، ضروری است.
وضعیت تغذیه
با توجه به تغییرات عمده فیزیکی و رفتاری در نوجوانی، بررسی وضعیت تغذیه در این دوران حائز اهمیت است. این در حالی است که بسیاری از نوجوانان در حفظ یك رژیم غذایی مطلوب برای رشد و سلامت خود ناتوان هستند و از بیماری‌های مرتبط با تغذیه رنج می‌برند. محققین پیشنهاد می‌کنند برای شناسایی ارتباط تغذیه با بیماری‌ها، به الگوی غذایی و سیری سلول توجه شود. با توجه به ناشناخته بودن بعضی از ترکیبات مواد غذایی، وجود تداخل‌های فراوان بین غذاها و مواد مغذی و بر هم‌کنش آن‌ها، استفاده از الگوهای غذایی میتواند نگرانی‌های مربوط به عوامل مخدوش کننده و تداخل بین غذاها و مواد مغذی را تا حدودی کاهش دهد. به علاوه، تحلیل‌های مبتنی بر الگوهای غذایی بیانگر رفتار تغذیه‌ای فرد نیز می‌باشد که میتواند اطلاعات کامل‌تری در مورد اتیولوژی تغذیه‌ای بیماری‌ها در اختیار محققین قرار دهد.
خواب
عامل مهم دیگر خواب است. از مهم‌ترین چرخه‌های شبانه‌روزی و با الگوی پیچیده زیست‌شناختی. خواب ناکافی (کم‌خوابی وکیفیت پایین خواب) در جامعه مدرن امروزی فراگیر شده و عده کثیری از افراد را رنج می‌دهد. کیفیت خواب مناسب برای انجام عملکرد‌های معمول روزانه، فعالیت‌های متابولیکی و فرایند‌های هورمونی و تنظیم اشتها ضروری است. محرومیت مزمن از خواب باعث اثرات مخرب بر متابولیسم کربوهیدرات‌ها شده و باعث افزایش خطر ابتلا به دیابت و اختلال در عملکرد هورمون‌های تنظیم کننده اشتها مانند لپتین و گرلین می‌شود. برخی مطالعات نشان داده‌اند محدودیت از خواب باعث گرایش فرد به مصرف غذاهای قندی با اندیس گلیسمی بالا شده و افزایش وزن، چاقی و خطر بیماری‌های غیر واگیر را به دنبال داشته است. همچنین اثر برخی مواد مغذی مانند گلوکز، الکل، کافئین، تیامین و اسید نیکوتنیک و برخی گروه‌های غذایی مانند غذاهای آماده، نوشابه‌ها و نوشیدنی‌های حاوی کافئین و محصولات لبنی بر کیفیت خواب به خصوص در نوجوانان گزارش شده است. مطالعه‌ای با بررسی ساعات خواب دختران جوان نشان داد پایین بودن کیفیت رژیم غذایی مصرفی با کاهش ساعات خواب و نمایه توده بدنی بیشتر همراه است. به نظر می‌رسد رژیم غذایی از یک سو با مهار عوامل شیمیایی عصبی همچون نورآدرنالین، سروتونین، استیل کولین و هیستامین و از سوی دیگر با تقویت عوامل القا کننده خواب مانند GABA، آدنوزین و نیتریک اسید مرتبط است. در هر حال ارتباط خواب و تغذیه دو سویه و چرخه‌ای است، یعنی بهبود کیفیت خواب سبب بهبود الگوی غذایی و بالعکس می‌شود، بنابراین ارتباط این دو با هم میتواند اثرات بسیاری بر سلامت و بیماری داشته باشد.
لذا با توجه به نقش تغذیه و رژیم غذایی در سلامت کودکان و نوجوانان و نظر به اینکه نتایج متفاوتی از تأثیر رژیم غذایی بر ساعات خواب و ارتباط آن با نمایه توده بدن به دست آمده است، بر بهبود عوامل تاثیرگذار بر تغذیه و خواب تاکید می‌شود تا از این طریق تغییرات وزن و افزایش آن را بتوان کنترل نمود.
