محدثه آصفری - کارشناس ارشد بهداشت و ایمنی مواد غذایی
تحریریه زندگی آنلاین : با بسته شدن پرونده زمستان و فرارسیدن اولین روز از فصل شکوفه باران؛ عید نوروز، یکی از کهن‌ترین جشن‌های به‌جامانده از دوران باستان ایرانیان آغاز می‌شود که نمایانگر آغازی برای سال جدید و عشق و محبت است. عید نوروز مهم‌ترین جشن و میراث ایرانیان می‌باشد که از سالیان دور نسل به نسل به امروز رسیده است و توانسته پس از اسلام جایگاه خود را به‌عنوان جشنی ملی در ایران حفظ کند. پهن کردن سفره نوروزی در ایران آداب‌ورسوم خاصی دارد؛ در این سفره، بعضی چیزها فقط جنبه زیبایی و نمادین دارند، ولی سایر چیزها برای خوردن و پذیرایی میهمانان بوده است که این خوردنی‌ها بنا بر انتخاب ما می‌توانند یاری‌رسان سلامتی و یا آسیب‌رسان سلامت باشند.
یکی از خوردنی‌های محبوب در این ایام آجیل‌ها و شیرینی‌ها هستند که اگر در انتخاب و خرید این محصولات دقت نشود، سلامت خود و عزیزانمان درخطر خواهد بود. بیشترین تقلبی که در این محصولات غذایی به چشم می‌خورد استفاده از رنگ‌های مصنوعی و غیرمجاز است که از دیرباز موردتوجه بسیاری از تولیدکنندگان مواد غذایی بوده است. رنگ‌ها، ترکیبات طبیعی و یا مصنوعی هستند که باهدف ترغیب و تحریک اشتها و جذب مصرف‌کننده، در صنایع غذایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشند؛ اما اگر از این رنگ‌ها به‌طور مناسب استفاده نشود به‌عنوان تقلب در مواد غذایی شناخته می‌شود و به لحاظ قانونی جرم است. رنگ خوراکی یک ماده افزودنی است که جهت ایجاد یا تشدید رنگ در ماده غذایی به کار می‌رود. امروزه استفاده غیرمجاز از رنگ‌های مصنوعی در تهیه مواد غذایی نگرانی‌های بهداشتی زیادی را به وجود آورده است. رنگ‌های غیرمجاز اغلب در صنایع نساجی و ساختمانی و رنگ‌سازی به کار می‌روند و متأسفانه به علت ارزان بودن، راهشان را در بین خوراکی‌ها بازکرده‌اند. رنگ‌های خوراکی اگرچه ظاهری زیبا به غذا میدهند اما سلامت ما را به خطر میندازند.
بیشتر بخوانید:
باید و نبایدهای تغذیه ای در دوران قرنطینه
* با استفاده از نتایج تحقیقات، هرچند سال یک‌بار در لیست رنگ‌های خوراکی مجاز تجدیدنظر شده و رنگ‌هایی که اثرات زیان‌آور آن‌ها ثابت‌شده است، از این لیست حذف می‌گردد. با توجه به اینکه هزاران رنگ‌دانه مختلف وجود دارد که می‌توانند موجب رنگ‌آمیزی محصولات غذایی شوند اما سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA)، تنها سلامت هفت‌رنگ غذایی مصنوعی را برای استفاده در مواد غذایی تأیید کرده است.
رنگ‌های طبیعی:
رنگ‌های طبیعی مطلوب‌ترین گزینه مصرفی در صنعت هستند؛ ولی متأسفانه در مقایسه بارنگ‌های مصنوعی، به دلیل قدرت رنگ کنندگی کمتر، باید در مقدار بیشتری استفاده شوند و به دلیل پایداری کمتر به‌سرعت تجزیه می‌شوند.
آنتوسیانین در طیف بنفش و آبی، کاروتن، آناتو، پاپریکا، چغندر قرمز و روناس رنگ‌هایی با طیف قرمز تا نارنجی با ریشه گیاهی هستند. کارمین (اسید کارمینیک) و کوشنیل نیز طیف قرمزرنگی هستند که از حشرات به دست می‌آیند. کورکومین (زردچوبه)، زعفران و کارتاموس با طیف زرد، لوتئین و کلروفیل در رنگ سبز و مالت و کارامل نیز رنگ مشابه شکلاتی را ایجاد می‌کنند. این‌ها مهم‌ترین رنگ‌های طبیعی در صنایع غذایی هستند که برای تولید هر یک هزینه زیادی صرف می‌شود.
بیشتر بخوانید:
چگونه بعد از لاغری وزن را ثابت نگه داریم ؟
رنگ‌های مصنوعی:
رنگ‌های مصنوعی از سنتز مواد آلی حاصل می‌شوند. دامنه کاربرد این رنگ‌ها نامحدود است و در صنایع رنگرزی، داروسازی، میکروب‌شناسی، صنایع غذایی و... کاربرد دارند. در ایران، مطابق استانداردهای جهانی، هفت نوع رنگ مصنوعی خوراکی مجاز شناخته‌شده است که قابلیت مصرف در صنایع غذایی را دارا هستند و شامل برلیانت‌بلو و ایندیگوتین با رنگ آبی، کارمویزین، آلورارد و پونسیو با رنگ قرمز، رنگ نارنجی سان‌ست‌یلو و رنگ زرد کینولین‌یلو می‌باشند.
رنگ‌های مصنوعی غیرمجاز:
اکثر این رنگ‌ها ازنظر مصرف در غذای انسان قابل‌قبول نبوده و دارای خواص سرطان‌زایی هستند. تارترازین، دارای رنگ زرد زعفرانی و پرمصرف در بسیاری از مواد غذایی است که طبق قوانین استاندارد کشور ما استفاده از این رنگ غیرمجاز است. این رنگ موجب بروز برخی واکنش‌های آلرژیک در انسان، به‌خصوص در افراد حساس به آسپرین می‌شود. همچنین یکی از دلایل ایجاد بیش فعالی در کودکان است.
عوارض رنگ‌های مصنوعی:
بر اساس مطالعات مختلف، رنگ‌های خوراکی می‌توانند عوارضی نظیر آسم، کهیر، اختلالات بیش فعالی در کودکان، تضعیف سیستم ایمنی، واکنش‌های آنافیلاکتیک، اختلال در خواب، ایجاد فشارخون، اثر بر تنفس میتوکندریایی، تأثیر بر عملکرد کلیه، کبد و هورمون‌ها (نظیر T4،T3، هورمون رشد) کاهش سطح ویتامین‌ها، رتینوپاتی، آسیب کبدی و حتی اثرات سرطان‌زایی داشته باشند.
همچنین رنگ‌ها می‌توانند عوارض مخصوص خود را ایجاد کنند؛ مثلاً تارتارزین سبب تغییر رفتار در کودکان، ازجمله بی‌قراری و اختلال در خواب می‌شود. آزمایشات انجام‌شده روی موش بالغ نشان داد که “Methylene blue” موجب کاهش وزن بدن و اختلالات مورفولوژیکی اسپرم می‌شود. “Sunset Yellow” نیز تغییر در ذخیره لیپیدی بدن و درنتیجه اختلال در متابولیسم، آسیب‌های کبدی و نکروز را دربردارد. آمارانت قرمز محلول در آب نیز می‌تواند دارای اثرات سرطان‌زایی باشد.
بیشتر بخوانید:
چرا نباید شب‌ها برنج و ماکارونی مصرف کنیم؟
در هنگام خرید محصولات عید توجه داشته باشید که:
- از خرید پسته‌هایی که پوست بسیار زرد و براق یا مغز قرمز رنگ‌شده دارند، خودداری کنید. تخمه‌های بسیار پررنگ نیز جز رنگ چیزی عایدتان نمی‌کند.
با حذف خوراکی‌های رنگی سلامت خود و کودک خود را تا حد زیادی تأمین کنید. از خرید شیرینی‌ها و شکلات‌های بسیار رنگی (حتی آبمیوه، پاستیل، دراژه) پرهیز نمایید.
- در هنگام تهیه و تدارک غذا به‌ویژه در تزیینات خود و سفره‌آرایی حتی‌المقدور از رنگ‌های طبیعی برای غذای خود استفاده کنید.
- آجیلی را که انتخاب میکنید شور نباشد و کمتر بوداده شده باشد.
- خرید آجیل و محصولات فله و روباز علاوه بر آنکه قابل‌ردیابی شدن نیست می‌تواند شامل انواع آلودگی‌های شیمیایی و میکروبی باشد. درج پروانه بهداشتی بر روی آجیل بسته‌بندی‌شده به این معنی است که خاطر خریدار بابت این آلودگی‌ها آسوده باشد. چراکه مواد اولیه واردشده به کارخانجات از طریق کارشناسان نظارتی قابل‌کنترل و ردیابی است و همچنین با توجه به الزام انجام انواع آزمایشات بر روی هر محصول، میزان سموم و انواع آلودگی و تقلبات قابل‌تشخیص است.
- در هنگام خرید محصولات فله، به‌تازگی آن توجه داشته باشید؛ آجیل تازه نباید هیچ‌گونه بوی نامطبوعی مانند بوی ماندگی، بوی تند و حتی ترشیدگی داشته باشد، به‌ظاهر آجیل خوب دقت کنید. وجود حفره یا کپک‌زدگی از نشانه‌های آجیل کهنه است و مصرف آجیل‌های کهنه و آلوده به مقدار اندک منجر به بروز مسمومیت و به مقدار زیاد، سبب بروز سرطان می‌شود.
- در هنگام خرید فندق به مغز آن توجه کنید. سفید بودن آن به معنای سلامت آن است، اما اگر به رنگ کرم یا قهوه‌ای باشد، آلوده و دارای سم آفلاتوکسین است.
- مغز گردو نسبت به آفات انباری و کپک‌ها بسیار حساس است و در اثر نگهداری در شرایط نامناسب به‌سرعت آلوده می‌شود؛ بنابراین از مصرف آن‌ها باید جداً خودداری کنید. مغز گردوی کهنه دارای طعم نامطبوع و صابون‌مانندی خواهد بود که مصرف آن عوارض مختلفی را به بار می‌آورد.
- سعی در خرید تازه‌ترین مواد غذایی داشته باشید. ایده آل‌ترین روش ممکن، خرید محصولاتی است که در داخل کشور تهیه می‌شوند و زمان چندانی برای انتقال و توزیع آن‌ها سپری نمی‌گردد. این امر به‌ویژه در خصوص آجیل‌ها بسیار حائز اهمیت است.
- دانه‌ها و آجیل‌ها را برای مدت‌زمان طولانی نگهداری نکنید. سعی کنید آن‌ها را به‌طور ایده آل در عرض ۱-۲ ماه مصرف کنید. همچنین برای جلوگیری از رشد کپک‌ها و قارچ‌ها در دانه‌ها، ذرت و آجیل آن‌ها را در مکان‌های خشک و سرد ذخیره کنید.
* در هنگام خرید محصولات بسته‌بندی به برچسب محصول به‌ویژه در قسمت ترکیبات تشکیلدهنده توجه نمایید. رنگ‌های خوراکی گاهی با علائم اختصاری مانند «E 110» و غیره مشخص می‌گردند. همچنین توجه به میزان کالری و مواد غذایی و نشانگرهای رنگی درج‌شده روی برچسب‌های غذایی را در اولویت قرار دهید.
قوانین:
در نظر عامه رنگ و طعم غذا از ابزارهای تعیین کیفیت و مرغوبیت فرآورده‌های غذایی هستند. به لحاظ علمی نیز در بسیاری از موارد، تغییرات این دو عامل می‌تواند بر خواص غذایی و درمانی فرآورده تأثیرگذار باشد. بنابراین ما نیاز به قوانین مدونی داریم که استفاده از افزودنی‌ها را در صنعت غذایی کنترل کنند. نتایج مطالعات مختلف در خصوص عوارض این رنگ‌ها در سلامت افراد به‌ویژه کودکان و بهبود علائم در رژیم‌های فاقد رنگ، سبب تغییر در سیاست‌های کشورها در خصوص استفاده از این ترکیبات در مواد غذایی شد؛ مثلاً در انگلستان اقداماتی برای کاهش یا حذف این افزودنی‌ها صورت گرفت. همچنین مقاله‌ای در سال 2007 در مجله "The Lancet" بیان نمود که این رنگ‌ها بر سلامت کودکان در دو رده سنی 3 و 9-8 سال منجر به رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان می‌شود. چاپ این مقاله در اروپا باعث توجه عمومی به اثرات سوء این افزودنی‌ها بر سلامت کودکان قرار گرفت و منجر به اعتراضات و تصویب قوانینی در خصوص جایگزینی رنگ‌های طبیعی شد؛ به‌طوری‌که در اروپا، پس از سال 2010، در صورت استفاده از رنگ‌های مصنوعی در محصولات غذایی باید بر روی برچسب، جمله «این محصول می‌تواند موجب اثرات سوء بر رفتار و توجه کودکان شود» قید گردد.
بیشتر بخوانید:
راهکار‌های فوق العاده موثر برای کاهش وزن
در ایران نیز استفاده از رنگ‌ها در صنایع غذایی از ضوابط و آیین‌نامه‌های سازمان غذا و دارو تبعیت می‌کند و سلامت و غلظت مجاز آن‌ها توسط این نهاد تائید می‌شود. همچنین واحدهایی که پروانه ساخت از سازمان غذا و دارو را کسب کرده باشند، مجاز به استفاده از رنگ شیمیایی در محصولات خود بوده و ملزم هستند فقط تحت نظارت مسئولان فنی آموزش‌دیده از رنگ‌های یادشده استفاده کنند. همچنین درج ترکیب و نام رنگ‌های مجاز بکار برده شده بر روی برچسب مشخصات مواد غذایی الزامی است.
بر اساس مطالعات انجام‌شده در داخل کشور حدود 30- 18 درصد محصولات غذایی دارای رنگ می‌باشند. اگرچه میزان استفاده از رنگ‌ها در مناطق شهری رایج‌تر از مناطق روستایی است؛ اما استفاده از رنگ‌های مصنوعی غیرمجاز در مناطق روستایی بیشتر است. عوارضی همچون سرطان خون، سقط‌جنین، اوتیسم، ناهنجاری‌های ژنتیکی، بیماری‌های کبدی و کلیوی، ضریب هوشی پایین، بیش فعالی و پرخاشگری کودکان و آلرژی در درازمدت به دلیل مصرف رنگ‌های غیرمجاز به وجود می‌آیند.
در خرید تنقلات وجود سموم قارچی و رنگ‌ها در آجیل و استفاده از قندهای مصنوعی و رنگ‌ها در شیرینی‌ها، از مشکلات تغذیه‌ای حائز اهمیت است که باید بدان‌ها توجه شود. در انتها با ذکر و به‌کارگیری چند نکته در هنگام خرید محصولات غذایی در ایام بهار، می‌توانیم تعطیلات شادتر و لذت‌بخش‌تری را با حفظ سلامتی داشته باشیم.
