صدف رکوتا، دانشجوی ارشد صنایع غدایی، زیرنظر دکتر مصطفی نوروزی- دانشیار علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشکی قزوین
مقدمه
در تصور غلط رایج، دمنوشها را در زمره گیاهانی چون چای معمولی می‌دانند اما آنها از آنچه به عنوان "داروهای جوشانده" نامیده می‌شوند، مشتق شده‌اند.
مقامات بهداشتی اداره غذا و دار و آمریکا ادعا می‌کند که چای‌های گیاهی ممکن است بتوانند در درمان و حفظ سلامتی بسیاری از مردم نقش عمده‌ای را ایفا کنند.
بسیاری از ترکیبات زیست فعال در چای می‌تواند در بهبود سلامت بدن تأثیر داشته باشد.
برخی برای نفع درمانی از این دمنوشها استفاده می‌کنند، تعدادی برای تنوع بخشیدن به نوشیدنی روزانه، آن را مصرف می‌کنند و بعضی هم به دلیل اینکه دمنوش را یک نوشیدنی شیک می‌دانند، برای پذیرایی از آن استفاده می‌کنند.
ترکیبات حلقوی (فلاوونوئیدها) چای با سلامت قلب و عروق، جلوگیری از سرطان، سوخت و ساز بدن و دیگر مزایای بهداشتی در ارتباط است.
اغلب دمنوشها حاوی مواد رنگدانه، ضد‌اکسیدان، ترکیبات ضد سرطان، ضددیابت، ضدفشارخون و ضد بیماری‌های قلبی عروقی هستند اما آنها را نمی‌توان جایگزینی برای میوه و سبزیجات درنظر گرفت.
چای‌های گیاهی ارائه شده در این مقاله به عنوان نسخه‌های پزشکی برای درمان بیماری‌ها توصیه نمی‌شود. واضح است برای درمان بیماری‌ها، مشورت با پزشک و همچنین متخصص تغذیه از الزامات خواهد بود.
دمنوشها
دمنوش نوعی نوشیدنی ست که در آن جزیی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوست میوه و اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل حل در آب باشد، به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دم کردن یا عصاره گیری به وسیله آب متداول‌ترین و قدیمی‌ترین روش به کارگیری گیاهان دارویی است.
تفاوت دمنوش با چای
چای نوعی نوشیدنی ست که از برگ گیاهی به نام کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود مانند چای سیاه وچای سبز، اما دمنوش یا چای گیاهی از برگ،گل، ریشه، پوست درخت (مانند دارچین)، میوه، ودانه گیاهانی خاص به غیر از گیاه سیننسیس تهیه می‌شود.
تفاوت دمنوش با جوشانده
در دمنوش ها، گیاه را کمی کوبیده ودر آب جوشیده شده در حالی که در ظرف بسته است به مدت 3 الی 5 دقیقه روی بخار ملایم قرار می‌دهند و سپس آن را صاف می‌کنند.
نوشیدنی‌های حاصل از گل گاو زبان،گل ختمی،به لیمو، سنبل الطیب نوعی دمنوش گیاهی است.
در مقابل اگر گیاه را به صورت مستقیم با آب سرد یا گرم بجوشانند جوشانده‌ای به دست می‌آید که خاصیت و اثر آن قوی‌تر از دمنوش است، چرا که حین جوشاندن مواد بیشتری از گیاه خارج می‌شود.
بسیاری از گیاهان باید به صورت دم کرده مصرف شونده واگر در مدت طولانی جوشانده شوند خاصیت آن تغییر می‌کند.
تفاوت دمنوش با عرقیات گیاهی
عرقیات از تقطیر اسانس ریشه، پوست یا گلبرگ گیاهان طبی درآب حاصل می‌شود نظیر عرق نعنا و گلاب.
اجزای گیاهی مورد استفاده
اجزای مورد استفاده دردمنوش ها شامل برگ گیاهانی مثل ریواس، گل شاه پسند، نعنا و همینطور از گل گیاهان می‌توان به اسطوخودوس، گل رز وگل بابونه اشاره کرد. همچنین از دانه‌هایی مثل، هل و رازیانه ونیز از پوست گیاهانی مثل دارچین و درخت بید می‌توان نام برد.
ریشه گیاه کاسنی، زنجبیل، زردچوبه ومیوه هایی مانند سیب، زغال اخته، هلو و... در تهیه دمنوش ها نیز کار برد دارد.
طرز تهیه و مصرف چای‌های گیاهی
اضافه کردن آبجوش بر روی شاخ وبرگ تازه گیاهان (تزریق آبجوش)، همچنین می‌توان قطعات شاخ و برگ ویا دانه و ریشه را به آب درحال جوش اضافه کرده و اجازه داده شود تا به جوش آید. در روش دیگر، شاخ و برگ و یا دانه و ریشه در آب سرد خیس گردد.
ادعا می‌شود که چای‌های گیاهی ضد پیری، تهوع، استرس، افسردگی، التهاب بوده و برای بهبود و تنظیم قندخون و سلامت کلیه نقش دارند.
بنابراین گسترش مراکز تحقیقات گیاهان دارویی برای تأیید علمی تاثیرگیاهان مذکور و توجه به عوارض جانبی احتمالی، ضروری به نظر می‌رسد.
بیمارانی که به منظور درمان از دمنوش ها و چای‌های گیاهی استفاده می‌کنند، می‌بایست در مورد نوع، دفعات و میزان مصرف آنها، پزشک خود را مطلع نمایند.
اگرچه گیاهان دارویی منشاء طبیعی دارند، اما مصرف بی‌رویه یا غیرعلمی برخی از این گیاهان می‌تواند موجب عوارض ناخواسته و حتی مسمومیت‌های شدیدگردد؛ به ویژه در کودکان و سالمندان مصرف این گیاهان باید با احتیاط بیشتری صورت گیرد.
درنتیجه مصرف دمنوشها نیز همانند داروهای شیمیایی باید باآگاهی و پس از اطلاع از سازوکار عمل آنها باشد.
مواد مؤثره گیاهی
مواد شیمیایی که محلول در آب هستند و در دمنوش ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
آلکالویید: بیشتر آلکالوییدها به دلیل خواص درمانی خود، به عنوان مسکن قوی و آرامبخش مشهورند.
آنها اکثراً سموم گیاهی بسیار موثرو دارای اثرات سمی خاص و مزه تلخی هستند.آلکالوییدها در بذرها، دانه‌ها، چوب، صمغ ویا شیره گیاهان وجود دارند.
گل ساعتی و چای ماته نمونه‌هایی ازآلکالوییدها می‌باشند.
پلی فنل: دارای خاصیت ضد اکسیدانی و ضد سرطانی به شیوه مهار کردن رادیکاهای آزاد است.
رادیکال‌های آزاد با حمله به غشای سیتوپلاسمی ونابود کردن آن، به DNA دسترسی پیدا کرده و از طریق تغییرآن، باعث بیماری‌هایی مثل جهش و سرطان می‌شوند.
فلاوونوییدها: از بیماری تصلب شرایین جلوگیری می‌کنند. دارای اثرات قوی ضد اکسیدانی و ضد التهابی هستند که سبب کندشدن فرایند کاهش توانایی مغز در اثر افزایش سن می‌شود. فلاونوئید ها سبب بهبود خون رسانی به مغز شده و در افزایش حافظه و توان یادگیری نقش دارند.
عوارض دریافت دوز بالای گیاهان دارویی و دمنوش ها
مصرف بیش از حد گیاهان دارویی موجب عوارض جانبی در بدن می‌شوند و این تصور که گیاهان دارویی بدون عوارض است، تصورغلطی است.
اگرچه گیاهان دارویی منشأ طبیعی دارند و در مقایسه با داروهای شیمیایی احتمالاً عوارض کمتری را ایجاد می‌کنند، اما مصرف بی رویه و غیر علمی برخی از این گیاهان می‌تواند موجب عوارض ناخواسته و حتی در مواقعی مسمویمت های شدید گردد.
گیاهان دارویی را نباید برای مدت طولانی استفاده کرد. مصرف همزمان داروهای شیمیایی با گیاهی خاص ممکن است موجب بروز تداخل دارویی گردد. بنابراین باید پزشک را از مصرف این گیاهان مطلع نمود.
محققان معتقدند که مصرف بیش ازحد چای‌های گیاهی می‌تواند منجربه بروزمسایل ومشکلات پزشکی شود.
برای مثال مصرف زیاد چای سبز درمدت زمان بسیار طولانی منجر به سوزش معده، کاهش اشتها، ضعف وتحریک پذیری اعصاب، تپش قلب، سرطان و ... می‌شود.
همچنین تحقیقات اخیر نشان داده است که مصرف بیش ازحد چای نعنا منجر به کاهش تستوسترون در مردان می‌شود وباروری آنهارا تحت تأثیر قرار می‌دهد.
مطالعات حیوانی نشان می‌دهد که کمبود تانن از چای گیاهی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
همچنین به خانم‌های باردار مصرف چای بابونه توصیه نمی‌شود زیرا انقباضات رحم را تحریک می‌کند.
به هرحال قبل از مصرف چای گیاهی بهتر است درمورد نوع چای و عوارض جانبی آن از یک مرجع معتبرمثل پزشکان و متخصصین تغذیه اطلاعات کسب کرد.
نتیجه گیری
سازمان غذا و دارو آمریکا (Food and Drug Administration)،(FDA) همان شروط مربوط به داروهای شیمیایی را برای گیاهان دارویی نیز در نظر گرفته است.
در زیر به برخی از این اصول در مورد تهیه، نگهداری و مصرف این گیاهان اشاره شده است. مثلاً:
بسیاری از این گیاهان دارویی ممکن است به میکروب‌ها، سموم کشاورزی، مواد ضدعفونی کننده گازی (فسفین ها) و فلزهای سمی مثل (سرب، جیوه و آرسنیک) آلوده باشند.
بهتر است این گیاهان را در جای سرد، خشک ودوراز دسترس اطفال نگهداری کرد. ظروف پلاستیکی برای نگهداری مواد بودار مناسب نیست.
این ظروف می‌توانند اسانس فرار این گیاهان را جذب نمایند. بهتر است افرادی به جمع آوری این گیاهان مبادرت کنند که قادر باشند گیاهان سمی را از غیر سمی تشخیص دهند.
بهتر است این گیاهان از مراکزی تهیه شوند که دارای مجوز و یا عضو اتحادیه تهیه و توزیع گیاهان دارویی هستند.
این گیاهان همانند سایر گیاهان نباید بیش از حد مجاز مصرف شوند. سمی بودن یک گیاه دارویی بسته به قسمت مورد استفاده گیاه و روش تهیه آن متفاوت است.
