اثر فصول بر مزاج
در شماره‌های قبلی راجع به مزاج‌های مختلف صحبت كردیم. باید دانست كه هر فردی دارای مزاجی است مربوط به خود كه با مزاج‌های افراد دیگر متفاوت است. دانشمندان طب سنتی معتقدند، همانگونه كه افراد بشر از نظر شكل، اندام و قد و ... تفاوت دارند از نظر وضعیت بدنی هم مختلف هستند و این اختلاف بدلیل موادی است كه بدن آنها را می‌سازد. غذاها، محیط اطراف، آلودگی هوا، فصول سال، ماه‌ها، گردش روز و شب در تغییر مكرر بیوشیمیایی اخلاط بدن مؤثر هستند، بنابراین سلامتی بدن و تنظیم بیوشیمیایی آن در گرو این تغییرات است. بر طبق این گفته هر كسی بیمارتر است، به معنی به هم خوردن بیشتر اخلاط چهارگانه بدن وی می‌باشد و بهتر است تدبیر را برای تنظیم آن بكار ببندد.
همانطور كه در مبحث مزاج‌ها به آن اشاره نمودیم مزاج‌ها به دو دسته كلی گرم و سرد تقسیم می‌شوند كه صفرا و خون، گرم و بلغم و سودا، سرد هستند. عناصر موجود در طبیعت هم دو دسته كلی دارند؛ هوا و آتش، گرم و آب و خاك، سرد هستند. بر همین اساس ارگان‌های دیگر نیز قابل دسته‌بندی هستند كه در این مبحث به فصول سال می‌پردازیم. فصل‌های سال نیز قابل تقسیم بوده، بطوریكه بهار و تابستان، مزاج گرم و پاییز و زمستان، مزاج سرد دارند. در واقع مزاج بهار گرم و تر، تابستان گرم و خشك، پاییز سرد و خشك و زمستان سرد و تر است.
اسباب سلامتی:
در طب سنتی اعتقاد بر این است كه همه موجودات اعم از انسان، حیوانات، گیاهان و هر چه در طبیعت می‌باشد دارای مزاج است، به این ترتیب طبیعی است كه هر مسأله‌ای می‌تواند مزاج انسان را تحت تأثیر قرار دهد. حكمای ایرانی اسباب سلامتی را شش سبب می‌دانستند: هوا، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، حركت بدن (ورزشی)، خواب و بیداری، استفراغ (دفع مواد سمی)، احتباس (نگهداری مواد حیاتی در بدن) و رویدادهای نفسانی.
فصول سال در واقع زیر مجموعه بخش اول تندرستی یعنی هو ا است. در گذشته، توصیه‌هایی می‌نمودند كه افراد با مزاج‌های مختلف، چگونه و چه كارهایی انجام دهند تا در فصول متفاوت بیماری بر آنها عارض نشود.
همانگونه كه در جدول صفحه بعد می‌بینید، هر یك از فصول سال مطابق با یكی از مزاج‌ها است كه معمولاً مزاج مربوط به هر فصل، در فصل خود از تعادل بیشتر خارج می‌شود. بعنوان مثال افراد دموی كه مزاج گرم و تر دارند، در فصل بهار كه گرم و تر است بیشتر تحت تأثیر هوای بهار قرار می‌گیرند و غلظت خونشان بیشتر می‌شود و احساس كسالت و خواب‌آلودگی آنها از همه بیشتر است، در صورتی كه افراد سوداوی كه مزاج سرد و خشك دارند در بهار از همه فصول سال راحت‌تر هستند.
تابستان گرم و خشك است كه مطابق طبع صفرا می باشد، افراد صفراوی در تابستان حالشان بدتر است و حتی به قول قدما جگرشان می‌سوزد. پاییز كه سرد و خشك است، مطابق سوداست و افراد سوداوی در پاییز بیشتر دچار حالات افسردگی و بیحالی می‌شوند. در نهایت زمستان كه سرد و تر است و افراد بلغمی در این فصل احساس سرمای زیاد می‌كنند و به هیچ وجه زمستان را دوست ندارند.
فصل تابستان
در فصل تابستان باید غذاهای خنك و ملین استفاده نمود، بخصوص در افراد صفراوی غذاهایی كه در آن آلو یا انار و رب انار بكار رفته است، شربت‌های خنك مثل سكنجبین، شربت لیمو، میوه‌های ترش و شیرین مثل آلو، آلبالو، گیلاس، ریواس و مصرف خیار در این فصل مفید است. در فصل تابستان باید از هر خوردنی و آشامیدنی گرم و خشك امتناع نمود و از غذاهای چرب و سرخ‌كرده و سنگین حذر نمود، زیرا توان هضم معده به حداقل می‌رسد و لازم است مقدار خوراك كمتر شود. در قدیم گفته‌اند هوای گرم نفعی به حال تندرستان ندارد و هوای سرد بهتر است، اما فصل تابستان برای سردمزاجان، پیران و افراد بلغمی قابل تحمل و مفیدتر است.
ورزش و حركت در تابستان باید كمتر باشد، زیرا حركت خود موجب گرم‌تر شدن بدن می‌شود. لباس تابستانی باید حتماً از جنس كتان و خنك و ترجیحاً به رنگ روشن باشد تا گردش هوا در آن به راحتی انجام پذیرد.
در تابستان حتی‌المقدور مسافرت به‌ویژه در آفتاب نهی شده است و باید خود را از گرما پوشانید و در خانه خنك نشستن توصیه شده است. در صورت مصرف گوشت نوع سبك آن مثل گوشت خروس، ماهی كوچك تازه و بزغاله مصرف شود. در مجموع برای حفظ سلامتی در این فصل باید میوه زیاد خورده شود. همانطور كه رسیدن اكثر میوه‌ها در این فصل روی می‌دهد اگر بخواهیم از همه بیماری‌های این فصل و سایر فصل‌ها در امان بمانیم، باید در فصل تابستان میوه زیاد بخوریم.
ساكن شدن در مكان‌های خنك و نزدیك به آب روان در فصل تابستان لازم می باشد و مناسب است كه از هوای آلوده شهرها تا حدامكان فاصله گرفته شود.
فصـل پاییـز
فصلی كه در پیش‌رو داریم فصل پاییز است كه سرد و خشك است. در این فصل خلط سودا در بدن افزایش می‌یابد. افزایش سودا در بدن موجب تیرگی پوست، احساس گرمی در انتهاهای بدن و احساس غم و اندوه و حالت افسردگی در بدن است. در این فصل بعلت غلبه سودا، تولید خون در بدن كاهش می‌یابد. شدت بدحالی بستگی به بارش باران در این فصل دارد. اگر پاییز همراه باران باشد حالات ذكر شده خفیف‌تر از وقتی است كه پاییز خشك و بدون باران است. چون طبع پاییز خشك است، باید از مصرف غذاهای خشك‌كننده و سرد كمتر استفاده شود؛ مثل انواع ترشیجات، میوه‌های ترش، ذرت، عدس، ماش و باقلا.
همچنین مصرف میوه‌های مرطوب مثل هندوانه در این فصل مناسب نیست و بهتر است غذاهای گرم و تر بیشتر مصرف شوند تا طبع سرد و خشك پاییز به اعتدال برسد؛ مثل گوشت بره، انجیر، انگور، خرما، كشمش، بادام، كنجد، مویز و.... انجام ورزش سبك و استحمام یك روز در میان و پوشاندن بدن از باد پاییز و بخصوص پوشاندن سر توصیه شده است. گفته شده است همانطور كه در فصل پاییز برگ‌های درخت می‌ریزند و خزان طبیعت فرا می‌رسد، انسان نیز كه جزئی از طبیعت است باید خود را از بادهای پاییزی بپوشاند.
در هر فصل، میوه همان فصل را بخورید:
با توجه به مطالب ذكرشده به نكته خیلی مهمی پی می‌بریم و اینكه میوه‌های هر فصل طوری به بار می‌نشینند تا مزاج فصل مزبور را معتدل كنند، یعنی میوه‌های تابستان كه بیشتر ترش و شیرین و آبدار هستند، برای اعتدال گرمی و خشكی تابستان بسیار مفید بوده و از هر دارویی ارزشمندتر هستند و بجا و شایسته است كه طبق احادیث و روایات پیشینیان در هر فصل میوه همان فصل خورده شود تا هم مزاج ما به تعادل برسد و هم اینكه از فواید زیاد آن بهره ببریم. امروزه شاهد هستیم اغلب میوه‌ها در تمام فصول سال در بازار یافت می‌شوند كه دو حالت دارد؛ یا در سردخانه نگهداری می‌شوند، یا اینكه بصورت گلخانه‌ای و با سموم و كود فراوان تهیه می‌شوند كه در هر دو صورت دارای مواد مغذی و سالم نبوده و نخوردنشان بر مصرف آنها ارجحیت دارد. پس طبق گفته معصومین كه می‌فرمایند: «در غذای خود بنگرید كه چه می‌خورید چرا كه تو همانی هستی كه می‌خوری»، با درایت و آگاهی بیشتری اغذیه خود را انتخاب نماییم تا سلامتی و تندرستی خود را كه یكی از موهبت‌های عظیم الهی است به خطر نیندازیم.
در ادامه بحث با توجه به فرا رسیدن فصول سرد، توصیه‌های بیشتری راجع به پاییز و زمستان ارائه خواهیم نمود.
