زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

تغذیه و خلق و خو

رابطه تغذیه و خلق و خو از جمله موضوع‌های جذاب و پیچیده علم تغذیه است كه تا به حال كمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. رابطه تغذیه و الگوی غذایی با خلق و خو و عملكرد مغزی همواره مورد توجه بوده است اما بیشتر یافته‌ها در این زمینه از پژوهش‌های تجربی روی حیوانات آزمایشگاهی حاصل شده و داده‌های انسانی بسیار اندكی موجود است كه در دوره‌های زمانی كوتاه مدتی انجام شده‌اند.

به علت اهمیت موضوع، در بخش برداشت آزاد این شماره، با كارشناسان صاحبنظر در مورد تاثیر تغذیه بر خلق و خو گفتگویی داشتیم كه از نظرتان می‌گذرد.

در همین رابطه كارشناسان و اساتید زیر با ما همكاری كرده‌اند:

- دكتر رضا امانی؛ دكترای تخصصی علوم تغذیه و دانشیار علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشكی جندی شاپور
- دكتر سیدضیاءالدین مظهری؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی و دانشیار دانشگاه علوم پزشكی ایران
- دكتر سید مرتضی صفوی؛ متخصص تغذیه، عضو هیأت علمی دانشگاه و مشاور معاونت سلامت وزارت بهداشت
- حجت‌الاسلام علی رفیعی

دكتر رضا امانی، دكترای تخصصی علوم تغذیه و دانشیار علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشكی جندی شاپور در خصوص تعریف خلق و خو گفت: خو را ما طبق عادت خودمان اضافه كرده‌ایم و خلق حالت روحی افراد است كه مثل برخی موارد روانشناختی تعریف روشنی ندارد؛ مانند هوش و دانایی كه تعریف روشن و مشخصی ندارند.

وی افزود: یكی از موضوعات مورد بحث و در عین حال جذاب و پیچیده، رابطه تغذیه و خلق خوست كه با وجود پیچیدگی، كمترین هزینه برای آن صورت می‌گیرد و كمتر مورد بحث و ارزیابی قرار گرفته است.
وی تصریح كرد: مبنای نظریه این ارتباط از آنجا به دست آمده است كه تنظیم كننده‌های عصبی در مغز یا همان ناقل‌های شیمیایی پیام‌های عصبی (نوروترانسمیترها) از مواد مغذی تولید می‌شوند و تغییراتی كه در مقدار دریافت مواد مغذی رژیم غذایی داده می‌شود، می‌تواند در سطوح مغزی این ناقل‌های شیمیایی از جمله سروتونین و استیل كولین تغییر ایجاد كند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: از سوی دیگر، نقش برخی مواد غیرمغذی در عملكرد مغزی، نظیر قدرت تمركز و حافظه كوتاه مدت مورد توجه بوده است. از جمله این مواد می‌توان به متیل گزانتین‌ها اشاره كرد كه شامل كافئین، تئوفیلین و تئوبرومین هستند و به ترتیب در قهوه، چای و كاكائو وجود دارند و می‌توانند قدرت تمركز و حضور ذهن افراد را افزایش دهند.

وی تاكید كرد: تنظیم كننده اصلی رفتار، خلق و یادگیری به نوعی تحت تاثیر تغذیه، نحوه مصرف موادغذایی و نوع الگوی تغذیه فرد قرار می‌گیرد.
دكتر امانی در پاسخ به سوال خبرنگار دنیای تغذیه مبنی بر اینكه چه موادی تاثیر مثبت بر افراد می‌گذارند، گفت: در این زمینه بسیاری از تحقیقات حیوانی بوده و به دلایل اخلاقی و پیچیدگی‌ انسان، یافته‌های كمی در مورد تحقیقات انسانی در دست است؛ به همین دلیل بعضی از بحث‌هایی كه می‌شود تعمیم نتایج مطالعات حیوانی به انسانی است و نمی‌توان آنها را به صورت قطعی بیان كرد. ضمن اینكه مراكز عصبی انسان به مراتب توسعه یافته‌تر و پیچیده‌تر است و مراكز مختلفی در این حیطه دخیل هستند.

دكتر امانی در خصوص تاثیر كربوهیدرات‌ها بر رفتار آدمی گفت:

كربوهیدرات‌ها باعث تولید نوروهورمون سروتونین در مغز می‌شوند كه وظیفه آن تنظیم خواب، تقویت خلق و رهایی از افسردگی است و با خوردن كربوهیدرات‌ها یا به اصطلاح عام، همان شیرینی‌ها، نوعی احساس آرامش و رضایتمندی در افراد ایجاد می‌شود كه این احساسات در برخی مواقع بیشتر است؛ به ویژه زمانی كه یك غذای شیرین همراه با چربی باشد.
مشخص شده است كه مصرف غذای حاوی كربوهیدرات سبب رها سازی ناقل شیمیایی سروتونین در مغز می‌شود و به دنبال آن فرد احساس خوشایندی پیدا می‌كند. از سوی دیگر، كیفیت و عمق خواب نیز توسط سروتونین بهبود می‌یابد.
وی در پاسخ به سوال خبرنگار دنیای تغذیه مبنی بر اینكه چرا با وجود آثار مثبت شیرینی‌ها بر انسان، بسیاری افراد از شیرینی می‌گریزند و گرایش به مواد شور و ترش دارند، گفت: بسیاری از افرد سر خود رژیم می‌گیرند و در این رژیم خود خواسته شیرینی‌ها را حذف می‌كنند؛ چون فكر می‌كنند خوردن شیرینی موجب چاقی می‌شود، در حالی كه تاریخ تكامل انسان نشان می‌دهد آدمی گرایش بسیاری به شیرینی‌ها دارد و وقتی شیرینی می‌خورد، احساس خوشایندی داشته و مریض نمی‌شود؛ و به عكس زمانی كه با گیاه ناشناخته‌ای كه ترش یا تلخ بود مواجه می‌شدند ناراحتی در آنها دیده می‌شد و احساس خوبی نداشتند.

وی افزود: در نیمه دوم سیكل قاعدگی زنان، در افراد مبتلا به پرخوری عصبی و نیز مبتلایان به افسردگی فصلی نیز این تمایل به خوردن شیرینی‌ها وجود دارد. علاوه بر شیرینی‌ها، چربی‌ها نیز در بهبود خلق و رفتار آدمی نقش دارند، ولی فرایند عمل آنها با شیرینی‌ها متفاوت است و ناقل‌های شیمیایی كه پس از خوردن چربی‌ها در مغز ترشح می‌شوند از خانواده مواد شبه تریاكی هستند. عملكرد این مواد شیمیایی در مغز شبیه تریاك است و در كاهش درد نیز نقش دارند.
دكتر امانی ادامه داد: اما در مورد شكلات، یافته‌های موجود نشان می‌دهد كه پس از خوردن شكلات، تركیبی به نام فنیل اتیل آمین در مغز تولید می‌شود كه حس خوشایندی در فرد ایجاد می‌كند و این پدیده در زنان به دلیل تغییرات طبیعی در ترشح هورمون‌های جنسی (به ویژه پروژسترون) در نیمه دوم سیكل ماهانه بارزتر است.

وی در خصوص تاثیر گیاهخواری و گوشتخواری در رفتار افراد گفت:

گوشت‌ها آندروژن‌ها را در خود جمع می‌كنند و در گوشت گوسفند نیز استروژن و برخی تركیبات شیمیایی است كه در غذای دام وارد می‌شوند. این غذاها حاوی این هورمون‌ها هستند كه در بدن می‌مانند.
وی تاكید كرد: مطالعات نشان می‌دهد افرادی كه غذاهای گیاهی می‌خورند، حالات ملایم‌تری از آنها گزارش شده و شاید یكی از دلایل این روند، افزوده‌ها و مواد شیمیایی است كه در خوراك دام و بسته‌بندی‌های مواد غذایی وجود دارد كه روی خلق و خو اثر می‌گذارند.
دكتر امانی همچنین در مورد روی گفت: طی پژوهشی مشخص شد میزان غلظت روی سرم در افراد افسرده مانند افراد سالم است. از سوی دیگر، طی مطالعه‌ای روی دانشجویان دختر دانشگاه اهواز مشاهد شد كه دریافت عنصر روی در رژیم غذایی افراد افسرده حدود نصف دریافت افراد سالم است.
دكتر امانی در پایان گفت: متاسفانه، جوانان و نوجوانان امروز گرایش بسیاری به فست فودها دارند. شاید نتوان نگاه سیاه و سفید داشت و مسئله‌ای را كاملا رد یا تائید كرد. آموزش در این زمینه هم احتمالا نتیجه‌ای نخواهد داشت؛ زیرا این مواد غذایی جذاب هستند و تجارت هم از آن حمایت می‌كند.
اما توصیه‌ علمی و دوستانه این است كه در حد متعادل از این فست‌فودها استفاده شود؛ مثلا ماهانه یا هفتگی، نه به صورت مرتب و روزانه و اینكه جوانان به سمت مواد طبیعی میوه‌ها و سبزی‌ها بروند و همچنین مایعات بیشتری مصرف كنند. ما ایرانی‌ها در گذشته عادات خوبی داشتیم و آن پذیرایی از میهمان با شربت آب لیمو بود. اما متاسفانه، امروزه نوشابه و آب میوه‌های تجاری و مضر جایگزین آن شده است.

دكتر سیدضیاءالدین مظهری، متخصص تغذیه و رژیم درمانی و دانشیار دانشگاه علوم پزشكی ایران نیز در خصوص تعریف خلق و خو گفت: خلق و خو تجلی ارتباطی است كه هر كس می‌تواند از خود بروز دهد؛ مثلا افرادی كه استرس دارند، پرخاشگر هستند. میل به تهاجم كه در برخی كودكان و بزرگسالان وجود دارد، نمایانگر تغییرات شگرفی است كه در روح و روان افراد می‌تواند به صورتی كه گفته شد ظاهر شود.

وی افزود: هر چه تغذیه متعادل، متناسب و متنوع‌تر باشد، طبیعتا ماشین بدن كه از شگفت‌انگیزترین و پیچیده‌ترین دستاوردهای خداوند است، بهتر به فعالیت می‌پردازد.
وی با اشاره به تحولاتی كه در صنایع غذایی ایجاد شده و ما ایرانی‌ها را از سنت‌های‌مان دور كرده است، گفت: تحولات ایجاد شده در صنایع غذایی، گسترش ارتباطات بین كشورها و ملت‌ها و رشد ارتباطات فرامرزی، تغییراتی را در عادات غذایی افراد جامعه به وجود آورده است و متاسفانه سنت شكنی‌های بسیاری از سوی ما ایرانیان مشاهده می‌شود. همچنین دیگر از سفره‌های خاطره‌‌انگیز و سنتی خبری نیست و گرایش به فست فودها و چیپس و پنیری كه پر از چربی اشباع شده و فاقد مواد مغذی است و فقط معده را انباشته می‌كند و ذائقه را نوازش می‌دهد، بیشتر شده است.

وی افزود: وقتی كمبود ویتامین‌های گروه B كه قسمتی از آنها سوخت بدن، مغز و اعصاب را تامین می‌كنند، جبران نشود، طبیعتا تحریكات عصبی ایجاد خواهند شد. مثلا اگر ویتامین B به بدن نرسد، در نتیجه سنتز پروتئین‌ها دچار اختلال خواهد شد و پروتئین‌ كافی به بدن نمی‌رسد. در نتیجه سیستم دفاعی در برابر عوامل بیماری‌زا نمی‌تواند واكنش درستی نشان دهد و طبیعتا سیستمی كه باید حافظ منافع سلامتی افراد باشد، دچار سردرگمی می‌شود و به جای حمله به دشمن، به خود بدن حمله می‌كند.

وی گفت: عدم مصرف مواد حاوی آهن و بروز كم خونی موجب بی‌حوصلگی، پرخاشگری و كم‌تحملی می‌شود.

دكتر مظهری تاكید كرد: تمام تظاهرات رفتاری ما و حتی آثار عملكرد ما در ارتباط تنگاتنگ با مواد مصرفی است.

دكتر مظهری گفت: تغذیه شبیه یك تابلوی نقاشی است كه رنگ‌ها و شكل‌ها باید با یكدیگر هارمونی داشته باشند تا در نهایت تحسین بیننده را برانگیزند؛ ولی متاسفانه در كشور ما به تغذیه مناسب توجهی نمی‌شود، به خصوص كه در ایران تنوع و گستردگی خاصی در سبزیجات و میوه‌ها و مواد غذایی وجود دارد.

وی در مورد ارتباط گیاهخواری و گوشتخواری با خلق و خو گفت: بافت آرواره و ساختار دندان‌های انسان با منابع گیاهی سازگاری بیشتری دارد تا منابع حیوانی. ما می‌توانیم با گیاهخواری زندگی سالم و پر نشاطی داشته باشیم و از بیماری‌هایی همچون فشار خون، چربی خون و انواع بیماری‌های ناشی از پرخوری در منابع حیوانی یا بیماری‌هایی كه از حیوانات منتقل می‌شوند، (كه تازه‌ترین آنها آنفلوانزای خوكی است) جلوگیری كنیم. این بیماری‌ها در استفاده از غلات، حبوبات، دانه‌ها و مغزها وجود ندارند.
اما از آنجایی كه ما از طریق مواد غذایی گیاهی قادر به تامین ویتامین B12 نیستیم، بهتر است گیاهخواری را با تخم مرغ، شیر یا ماهی توام كنیم كه بهترین نوع تغذیه است.
وی گفت: با وجود منابع طبیعی و غنی خوراكی همچون هویج طلایی، سیب سرخانی و سبزیجات زمردی كه هم دیده را نوازش می‌دهند و هم نیازهای بدن را تامین می‌كنند، چرا باید باز هم به سراغ فست فودها برویم؟!

دكتر صفوی، متخصص تغذیه، عضو هیأت علمی دانشگاه و مشاور معاونت سلامت وزارت بهداشت، در خصوص تعریف خلق و خو گفت: خلق و خو مجموعه رفتارها و عكس‌العمل‌های فرد به محیط اطرافش است و از آن جهت كه شیوه‌های زندگی افراد مختلف متفاوت می‌باشد، نوع تغذیه و شرایط استفاده از مواد مغذی هم در رفتار و خلق و خو تاثیر خواهد داشت.
وی با اشاره به اینكه توجه به این امر مهم می‌تواند در شرایط مختلف سلامت فرد را تامین و تضمین كند، تاكید كرد: خلق و خو، مجموعه‌عكس‌العمل‌هایی است كه فرد نسبت به محیط و اطرافیانش از خود بروز می‌دهد و مجموعه‌ای از آنچه كه فرا گرفته و مسائل ژنتیكی و آنچه جزء دریافت‌های اوست می‌باشد؛ چه از نظر فكری، روانی و علمی و چه از نظر جسمی و تغذیه‌ای.

دكتر صفوی افزود: تحقیقات مختلف این نكته را اثبات كرده‌اند كه بعضی مواد غذایی و افزودنی‌های خوراكی و مواد مغذی ارتباط نزدیكی با رشد مغزی و فراگیری افراد دارند. همچنین، اختلال در توجه و بیش فعالی در كودكان نیز از مسائل مهم مرتبط با تغذیه است.
وی گفت: انواع رنگ‌ها و طعم دهنده‌های خوراكی ارزش غذایی ندارند و افزودنی‌هایی مثل نمك، ظاهر غذا یا طعم آن را بهبود می‌بخشند و به دلیل اشتها آور بودن باعث افزایش مصرف می‌شوند. همچنین، آسپارتام برای كودكانی كه مبتلا به فنیل كتونوریا (PKU) هستند، مضر تشخیص داده شده و عمده‌ترین ایراد این افزودنی‌ها تحریك مشكلات رفتاری، افسردگی، گیجی، بی‌خوابی، كاهش بینایی، میگرن، عصبانیت و بیش فعالی است. وی ادامه داد: تحقیقات زیادی در رابطه با بیش فعالی كودكان انجام شده است.

این اختلال، در پسران، شش تا نه برابر بیشتر از دختران گزارش شده است. در درمان كودكان بیش‌ فعال معمولا افزودنی‌ها از غذای آنها حذف و تاثیر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. وی گفت: بعضی از افراد به رنگ‌های غذایی آلرژی دارند؛ مثل رنگ‌های زرد استیل سالیسیلیك اسید یا آسپرین. وی افزود: بادام، سیب، انواع توت، زردآلو، خیار، مركبات، كشمش، گوجه‌فرنگی و سبزی‌های برگ‌دار از آن دسته مواد غذایی هستند كه می‌‌توانند این مشكل را ایجاد كنند و باید مدتی از این مواد پرهیز و وضعیت بررسی شود.

دكتر صفوی در خصوص رابطه گیاهخواری و گوشتخواری با رفتار و خلق و خو گفت: استفاده از گوشت زیاد و انباشته كردن معده از تولیدات حیوانی می‌تواند خلق و خوی انسان را به سمت و سوی خلق و خوی حیوانی بكشاند، بنابراین استفاده زیاد از تولیدات حیوانی، مشكلات جدی برای سلامت روان ایجاد می‌كند. وی تاكید كرد: توصیه می‌شود غذاها براساس استانداردهای سازمان بهداشت جهانی مصرف شوند و بخصوص مصرف گوشت متعادل باشد.
وی افزود: یكی از این افزودنی‌ها، سولفیدها هستند كه به عنوان نگهدارنده غذاها استفاده می‌شوند و از قهوه‌ای شدن آنزیمی میوه‌ها و سبزی‌های تازه جلوگیری و قهوه‌‌ای شدن غیرآنزیمی میوه‌های خشك را هم كنترل می‌كنند. سولفیدها در مرباها، ترشی‌ها، میوه‌ها، غذاهای دریایی و غذاهای دیگر یافت می‌شوند و كارشان حفظ میوه‌ها و سبزی‌های تازه است.

وی افزود: مصرف زیاد این سولفیدها در افراد مبتلا به آسم، واكنش‌های نامطلوب، مانند تورم گلو، خارش در پوست، برافروختگی صورت و حملات آسمی تا حد شوك و حتی مرگ ایجاد می‌كند. وی همچنین به كافئین اشاره كرد و گفت: از آنجایی كه قهوه نوشیدنی رایجی است، توجه ویژه به قهوه اهمیت بسیاری دارد.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد كه مصرف زیاد قهوه باعث كاهش میل جنسی و ناباروری در مردان و زنان و همچنین بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان و ناهنجاری‌های رفتاری می‌شود.
وی افزود: یك فنجان قهوه بین 40 تا 170 میلی‌گرم كافئین دارد. دومین منبع كافئین چای می‌باشد كه تقریبا 15 درصد كافئین دریافتی را تشكیل می‌دهد. كافئین در شكلات نیز وجود دارد. مصرف بیش از حد كافئین می‌تواند باعث مشكلاتی مانند سردرد شود، به خصوص اگر مصرف كافئین از 1000 میلی‌گرم در روز بیشتر باشد.

حجت‌الاسلام علی رفیعی در پاسخ به سوال خبرنگار دنیای تغذیه، در مورد تعریف خلق و خو گفت:

تغذیه تاثیر بسزایی در سرنوشت انسان دارد. اخلاق هم در مراحل مختلف زندگی آدمی گاهی راهگشا و گاهی مسبب مشكلات انسان می‌شود و خلق خو تاثیر بسزایی در انسان و مسیر زندگی‌اش دارد.
گاهی رفتار تند در خانه باعث از هم پاشیدگی خانواده می‌شود و طبیعتا به جامعه نیز آسیب وارد می‌كند. وی در خصوص ارتباط بین غذای حلال و عمل صالح گفت: خداوند در قرآن بارها به خوردن غذاهای طیب و پاك سفارش كرده و دین اسلام افراد را از خوردن برخی غذاها نظیر گوشت خوك برحذر كرده است. همچنین در اسلام، به ذبح اسلامی و رو به قبله ذبح كردن و گفتن بسم‌الله سفارش شده است.
وی تاكید كرد: بارها در اسلام تاكید شده كه غذای پاك و پاكیزه بخورید و از غذاهای حرام دوری كنید. وی افزود: مثلا در اسلام سفارش شده است كه از گوشت قرمز كمتر استفاده كنید. همچنین خوردن غذاهایی همچون عسل، انگور، انجیر، زیتون، ماهی و ... توصیه شده است كه تاثیر بسیاری در رفتار انسان دارد.
وی همچنین در خصوص توصیه‌های اسلام مبنی بر نحوه غذا خوردن گفت: در اسلام سفارش شده قبل از شروع به خوردن، نام خدا را بر زبان بیاورید، از نمك استفاده كنید، زیاد در چشم همدیگر نگاه نكنید.