دکتر بهاره عظمتی؛ دکترای تغذیه
کبد چرب زمانی اتفاق می افتد که بدن نتواند به میزان کافی چربی را متابولیزه کند، از این رو تجمع بیش از حد تری گلیسیرید درون سلول‌های کبدی پیش میاید؛ زمانی که بیش از 10-5 درصد وزن کبد از چربی انباشته شده باشد اصطلاح کبد چرب به کار برده می‌شود.
امروزه به دلیل تغییر شیوه زندگی به سمت ماشینی شدن، تغذیه نامناسب و عدم فعالیت بدنی کافی شیوع کبد چرب رو به افزایش است.
شایان ذکر است که این بیماری در تمام سنین و هم چنین زنان و مردان مشاهده می‌شود.
عوامل خطر کبد چرب
عوامل خطر اصلی مرتبط با کبد چرب شامل: چاقی، سندرم متابولیک، دیابت نوع 2، اختلالات چربی خون، سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌شود.
هم چنین از عوامل دیگری که می‌تواند مرتبط با کبد چرب باشد می‌توان از کم کاری تیرویید، آپنه تنفسی انسدادی، برداشت پانکراس و ابتدای روده باریک، پسوریازیس، کم‌کاری هیپوفیز، هیپوگنادیسم، هپاتیت C، گرسنگی و کاهش وزن سریع، تغذیه وریدی طولانی مدت، کبد چرب حاد بارداری و بعضی از داروها نام برد.
آیا کبد چرب علایم و نشانه‌های خاص و منحصر بفردی دارد؟
متاسفانه این بیماری علایم خاصی ندارد؛ برای تشخیص کبد چرب پزشک ممکن است بیمار را وزن و معاینه کرده تا از احتمال بزرگی کبد و یا یرقان اطمینان حاصل کند.
در وهله بعدی، انجام آزمایشات خونی شامل اندازه‌گیری آنزیمهای کبدی و سونوگرافی و در صورت صلاحدید پزشک ممکن است سی تی اسکن و MRI نیز توصیه شود.
در مواردی که نیاز به تشخیص تخریب بافت کبدی و یا التهاب آن نیز وجود داشته باشد نمونه برداری از کبد صورت می‌گیرد.
از این رو توصیه می‌شود افرادی که عوامل خطر این بیماری را دارند برای غربالگری تحت نظر پزشک مربوطه آزمایشات لازم را انجام دهند.
در بین 20 درصد از مبتلایان به این بیماری، التهاب ایجاد شده در کبد می‌تواند باعث تشدید و پیشرفت بیماری و تخریب سلول‌های کبدی شود و بدین ترتیب افراد ممکن است علایمی مانند: خستگی یا احساس ناراحتی در قسمت بالای شکم را تجربه کنند.
از علایم دیگر می‌توان به کاهش اشتها، کاهش وزن، درد شکمی، ضعف بدنی، تجمع مایع در حفره شکمی و یا پاها، خارش شدید و زرد شدن پوست و چشمها و گیجی اشاره کرد.
اگر کبد چرب درمان نشود چه اتفاقی می افتد؟
در بعضی از افرادی که به مدت طولانی کبد چرب داشته باشند و آن را درمان نکنند، این بیماری پیشرفت می‌کند و می‌تواند باعث ایجاد التهاب، فیبروز و در نهایت سیروز کبدی و از کار افتادن کبد شود.
البته ذکر این نکته ضروری است که بیماری کبد چرب همیشه به سیروز کبدی تبدیل نمی‌شود.
در بعضی موارد هم کبد چرب درمان نشده می‌تواند زمینه ساز سرطان و نارسایی کبد باشد.
کبد چرب حاد بارداری
لازم به ذکر است زنانی که باردار هستند و علایمی مانند کاهش اشتها، خستگی، بی حالی، یرقان، سردرد، درد در قسمت بالای سمت راست شکم، تهوع و استفراغ پایدار را دارند باید برای وجود کبد چرب مورد بررسی قرار گیرند.
البته در بیشتر مواردکبد چرب در طی چند هفته بعد از بارداری بهبود می‌یابد و اثرات دراز مدت از این بیماری برجای نخواهد ماند.
آیا بیماری کبد چرب با بیماریهای دیگر نیز ارتباط دارد؟
افرادی که کبد چرب دارند در معرض افزایش خطر بیماریهای قلبی عروقی نیز هستند. در صورتی که این افراد از شیوه زندگی سالم که در این مقاله به آن اشاره می‌شود پیروی کنند می‌توانند تا حد زیادی عوامل خطر بیماریهای قلبی- عروقی را نیز کاهش دهند.
آیا برای درمان کبد چرب می‌توان از دارو استفاده کرد؟
در حال حاضر، هیچ دارویی برای درمان کبد چرب وجود ندارد. بهترین و مهمترین درمان "کاهش وزن" است.
امروزه بعضی از افراد مبتلا به این بیماری بدون مشورت پزشک اقدام به مصرف مکمل‌های غذایی می‌کنند که می‌تواند اثر سویی بر وضعیت سلامت آنها داشته باشد.
ذکر این نکته حائز اهمیت است که مصرف ویتامین E فقط در افرادی که با انجام بیوپسی رسوب چربی و فیبروز در آنها مستدل شده باشد با صلاح دید پزشک توصیه می‌گردد.
استفاده از مکمل امگا 3 نیز نباید به عنوان قسمتی از درمان در نظر گرفته شود، اما می‌تواند در مواردی که افزایش‌تری گلیسیرید خون وجود دارد به درمان کمک کند.
مواد غذایی توصیه شده در طب سنتی
متاسفانه تصور عمومی در جامعه برای درمان کبد چرب محدود به مصرف چند ماده غذایی مانند: خاکشیر، عرق نسترن، کاسنی، شاتره، عناب، سیاهدانه و غیره می‌شود.
بر خلاف نظر عموم، هیچ ماده غذایی خاصی که به اصطلاح کبد را "سم زدایی" کند وجود ندارد.
هدف این مقاله نقض درمان‌های رایج در طب سنتی نیست، بلکه نگرانی اصلی که در این زمینه وجود دارد این است که بیماران به جای پیروی از درمان استاندارد (که در حقیقت بسته به شرایط بیمار ترکیبی از رژیم درمانی، فعالیت بدنی منظم و در بعضی موارد دارودرمانی است) به جایگزین کردن چند ماده غذایی اکتفا می‌کنند که این مورد می‌تواند باعث تشدید و پیشرفت بیماری آنها گردد.
تاکید می‌کنم که مصرف هیچ ماده غذایی به تنهایی نمی‌تواند جایگزین درمان استاندارد کبد چرب شود.
در پایان ذکر این نکته حائز اهمیت است که کبد چرب قابل پیشگیری و حتی درمان از طریق پیروی از شیوه زندگی سالم شامل رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی منظم و مداوم می‌باشد.
آنچه در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است اصول کلی درمان کبد چرب است که بسته به شرایط هر فرد می‌تواند متفاوت باشد، لذا مشاوره با پزشک متخصص گوارش و متخصص تغذیه در این مورد ضروری به نظر می‌رسد.
درمان کبد چرب
درمان اصلی این بیماری شامل دو قسمت می‌شود
1) درمان مرتبط با بیماری کبدی
2) درمان اختلالات متابولیک مرتبط با آن نظیر چاقی، اختلالات چربی خون، کنترل دیابت نوع 2 و مقاومت به انسولین.
البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که درمان‌های دارویی برای بهبود وضعیت کبد افرادی توصیه می‌شود که توسط بیوپسی فیبروز سلول‌های کبدی در آنها تشخیص داده شده باشد.
درمان بیمارانی که مشکل مذکور را نداشته باشند فقط در تغییر شیوه زندگی خلاصه می‌شود.
اصول کلی درمان در این بیماری شامل: تغییر شیوه زندگی؛ کاهش وزن متوسط (در حدود 10-5 درصد وزن) در صورت اضافه وزن با یک برنامه کاهش وزن تدریجی در حدود 250 الی 500 گرم در هفته تا رسیدن به وزن ایده آل است.
از آنجایی که چاقی شکمی ارتباط مستقیم با سندرم متابولیک و مقاومت به انسولین دارد، لذا بهتر است دورکمر افراد به 88 سانتی متر و کمتر در زنان و 102 سانتی متر و کمتر در مردان برسد. لازم به ذکر است که کاهش وزن سریع می‌تواند باعث تشدید بیماریهای زمینه‌ای کبدی و احتمال ابتلا به سنگ‌های صفراوی شود.
یکی دیگر از عوامل مهم درمان، ورزش منظم (بیش از 20 دقیقه ورزش هوازی) حداقل برای 5 روز هفته است.
در صورتی که برای فرد امکان داشته باشد می‌تواند هم به تمرینات هوازی و هم مقاومتی مانند وزنه برداری با وزنه‌های سبک بپردازد.
انجام تمرینات بدنی منظم و مداوم می‌تواند علاوه بر کاهش وزن و ترکیب بدن به افزایش حساسیت انسولین و بهبود فراسنج‌های قند و چربی خون نیز کمک کند.
هم چنین، ورزش و کاهش وزن می‌تواند در کاهش آنزیمهای کبدی، کاهش تجمع چربی و بهبود بافت کبد و در نهایت افزایش کیفیت زندگی افراد مؤثر واقع شود.
از طرفی عدم استعمال دخانیات و یا ترک آن نیز می‌تواند بسیار مفید باشد.
درمان‌های دارویی معمول شامل داروهای افزایش دهنده حساسیت به انسولین در صورت وجود مقاومت به انسولین و درمان اختلالات چربی خون می‌باشد.
درمان‌های تغذیه‌ای شامل محدودیت کالری (که می‌تواند باعث حرکت چربی تجمع یافته در کبد و بهبود عوامل خطر قلبی-عروقی، و مقاومت به انسولین شود) می‌باشد.
بهتر است افراد غذای خود را در سه وعده اصلی و دو میان وعده استفاده کنند.
معمولاً رژیم غذایی توصیه شده در این مورد رژیم غذایی مدیترانه‌ای است که از لحاظ محتوی اسیدهای چرب اشباع محدود و به لحاظ اسیدهای چرب غیر اشباع نسبتاً غنی می‌باشد.
هم چنین رژیم غذایی باید از لحاظ کربوهیدراتهای با نمایه گلیسمی بالا (سریع الجذب) محدود و در عوض غنی از کربوهیدراتهای با نمایه گلیسمی پایین که جذب آهسته‌ای دارند، باشد.
هم چنین، غذاهای سرشار از فیبر مانند میوه‌ها و سبزی‌ها، جو دو سر، انواع غلات سبوسدار و حبوبات و انواع مغزها مانند دانه آفتابگردان، پسته و غیره نیز باید مورد توجه قرار گیرند.
منبع کربوهیدرات مصرفی باید از غلات کامل، میوه‌ها و سبزی‌ها و یا لبنیات کم چرب تأمین شود.
منابع پروتئین مصرفی می‌تواند ترکیبی از منابع پروتئین حیوانی مانند: لبنیات کم چرب و انواع گوشت لخم و بدون چربی ترجیحاً ماهی، ماکیان و به میزان محدود گوشت قرمز و منابع پروتئین گیاهی مانند انواع حبوبات و مغزها باشد.
افراد باید اکیداً از مصرف الکل حتی به میزان کم نیز اجتناب کنند.
درمان اختلالات چربی خون نیز یکی دیگر از جنبه‌های درمان کبد چرب است؛ انواع مختلف درمان‌ها برای بهبود فراسنج چربی خون پیشنهاد شده است که عمدتاً تاکید ویژه‌ای بر استفاده از روغن‌های غیر اشباع (با یک باند دوگانه مانند زیتون، بادام، آووکادو و ... و با چند باند دوگانه مانند انواع ماهی‌های غنی از اسیدهای چرب امگا 3 از قبیل ساردین، سالمون، آزاد غیر پرورشی و گردو، تخم بزرک، روغن کانولا، هسته انگور، سویا و غیره در محدوده انرژی تعیین شده و محدودیت دریافت منابع غذایی اسیدهای چرب اشباع شده و ترانس مانند انواع کیک‌ها، میان وعده‌های آماده، تنقلاتی مانند چیپس و پفک و انواع فست فودها و منابع کلسترول مانند انواع گوشت‌ها و لبنیات پر چرب دارند.
مصرف انواع سس‌ها مخصوصاً سس مایونز می‌تواند اثر نامطلوبی بر کبد به جای بگذارد، از این رو توصیه می‌شود افراد از انواع سبزیجات معطر، ادویه‌ها و طعم دهنده‌های گیاهی برای بهبود طعم غذاها بهره‌مند شوند.
در مورد نوع طبخ غذا نیز بهتر است انتخاب افراد از بین مواردی مانند کبابی، داخل فر و پخته شده باشد و در صورت نیاز مقداری روغن گیاهی به آن اضافه شود.
افراد باید از مصرف غذاهای سرخ شده اجتناب کنند. هم چنین، مصرف غلات تصفیه شده مانند نان سفید، برنج سفید و ماکارونی فاقد سبوس باید محدود شده و به جای آن از گزینه‌های سبوسدار استفاده شود.
از مصرف انواع مواد غذایی حاوی قند و شکر از قبیل آبنبات، کیک، شیرینی، شکلات، بیسکویت و نوشیدنی‌های انرژی زا و انواع آبمیوه صنعتی و نوشیدنی‌های محتوی شکر نیز پرهیز شود.
علاوه بر این، توصیه می‌شود مصرف انواع غذاهای کنسرو شده به حداقل ممکن برسد و مواد غذایی در صورت امکان به صورت تازه تهیه و طبخ شده و از مصرف غذاهای از قبل مانده در یخچال و یا فریز شده نیز اجتناب گردد.
