دكتر سیدمرتضی صفوی؛ متخصص تغذیه، دانشیار دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
یكی از عوارض شایع در بیماری ایدز سوءتغذیه پروتئین –انرژی است
سوءتغذیه یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین عوارض عفونت HIV است. مشکلاتی که منجر به سوءتغذیه می‌شود شامل اختلال در خوردن، بلع، هضم، جذب و متابولیسم موادمغذی است. درصورت عدم موفقیت در درمان ضدویروسی، سوءتغذیه پروتئین-انرژی به عنوان یک عارضه مزمن در کنار ایدز باقی خواهد ماند. سندرم تحلیل بدنی ناشی از ایدز می‌تواند یکی از علایم ایدز در افراد HIV مثبتی باشد که هیچ دلیل دیگری برای کاهش وزنشان شناسایی نشده است. کاهش بیش از 10 درصد وزن بدن، تب شدید به مدت بیش از 3 روز و ضعف و اسهال در مبتلایان به ایدز معمول است.
قبل از استفاده از درمان ضدویروسی موثر، سندرم تحلیل بدنی ناشی از ایدز دومین عارضه مهم و شایع برای بزرگسالان مبتلا به ایدز به شمار می‌رفت و به عنوان علامت و نشانه وجود کاربرد داشت. امروزه گزارش‌های زیادی مبنی بر تحلیل ناشی از ایدز وجود ندارد ولی با این وجود هنوز در برخی موارد دیده می‌شود. در مطالعه‌ای که روی 466 بیمار که کمک‌های پزشکی دریافت کردند، انجام شد 18درصد افراد بیش از 10درصد از وزن بدن خود را از زمان اولین ویزیت از دست داده بودند و 21درصد نیز بیش از 15 درصد از وزن معمول خود را طی 6 ماه کم کرده بودند. در بسیاری موارد هم این کاهش وزن بیش از یک سال به طول انجامید. 8 درصد این افراد طی ویزیت‌های آخر BMI کمتر از 20 داشتند. توصیه می‌شود مبتلایان به ایدز سالانه 6-2 مرتبه از نظر وضعیت تغذیه‌ای بررسی شوند.
کاهش وزن در بیماری ایدز
کاهش وزن در مبتلایان به ایدز ناشی از چند عامل مختلف است. عوامل مهم شامل کاهش دریافت موادمغذی، سوءجذب، اختلال در متابولیسم، عدم کنترل عفونت‌های فرصت‌طلب و کاهش فعالیت فیزیکی هستند.
کم شدن دریافت دهانی موادغذایی یک اختلال بسیار معمول و شایع است که می‌تواند ناشی از بی‌اشتهایی ثانویه به علت دارو، افسردگی، عفونت و عواملی مانند تهوع، استفراغ، اسهال، تنگی نفس یا خستگی و بیماری‌های عصبی باشد. کاهش دریافت از طریق دهان می‌تواند در اثر مشکلات اختلالات دهانی و مری به وجود آید.
سوءتغذیه غالبا همراه با مدفوع شل، اسهال و تهوع می‌تواند در اثر مصرف دارو، عفونت ایدز، عفونت‌های فرصت‌طلب (سیتومگالوویروس)، MAC یا کریپتوز پوریدوزیس یا در اثر عدم تحمل لاکتوز و چربی و شاید گلوتن به وجود آید. تب همراه عفونت نیاز به پروتئین و انرژی را افزایش می‌دهند. ایدز باعث تغییر در متابولیسم و پاسخ میزبان می‌شود که البته کمتر مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
انرژی مصرفی در حال استراحت در عفونت بدون علامت ایدز همراه با افزایش میزان ویروس بالا می‌رود. متابولیسم لیپید و انتقال آن در بدن می‌تواند تحت تاثیر عفونت قرار گیرد و باعث تحلیل در توده بدنی بیمار شود. نشان داده شده که در زنان در مراحل اولیه عفونت و نیز در مراحل پیشرفته آن از دست دادن چربی بیشتر از توده عضلانی است، درحالی که در مردان توده عضلانی بیشتر از توده چربی از دست می‌رود.
اهمیت تغذیه در بیماری ایدز
چرا تغذیه مهم است؟ تغذیه مناسب به معنی دریافت کافی ریزمغذی‌ها و درشت‌مغذی‌هاست. درشت‌مغذی‌ها که حاوی انرژی‌اند شامل پروتئین، کربوهیدرات و چربی‌ها هستند و به حفظ وزن بدن کمک می‌کنند. ریزمغذی‌ها شامل ویتامین‌ها و موادمعدنی هستند و باعث کارکرد درست سلول‌ها می‌شوند. داشتن تغذیه خوب مشکل بسیاری از افراد مبتلا به ایدز است. وقتی بدن در برابر عفونت مبارزه می‌کند به انرژی بیشتری نیاز دارد بنابراین باید بیشتر از حد طبیعی غذا به بدن این افراد برسد. بعضی داروها می‌توانند معده فرد را دچار مشکل کنند و گاهی هم عفونت‌ها می‌توانند روی گلو و دهان اثر بگذارند و غذا خوردن را برای این افراد سخت کنند. بعضی عفونت‌ها باعث اسهال می‌شوند و اگر اسهال داشته باشند در واقع بدنشان کمتر از آنچه می‌خورد استفاده می‌کند.
تغذیه عامل مهم در زنده ماندن بیمار مبتلا به ایدز
در غیاب بیماری گرسنگی معمولا هنگامی که فرد به 66 درصد از وزن ایده‌آلش برسد، منجر به مرگ می‌شود. توده سلولی بدن و مقدار پروتوپلاسم عملکردی در توده بدون چربی بدن (ماهیچه‌ها وعروق) ممکن است بهترین هشداردهنده و پیشگویی کننده مرگ بیمار باشند. تحلیل توده بدون چربی بدن به طوری که به 55درصد میزان نرمال برحسب سن، جنس و قد برسد، صرف‌نظر از دلایل سوءتغذیه مرگ حتمی فرد را به دنبال خواهد داشت. توده چربی بدن نشانه‌ای برای تحلیل بدنی فرد نیست. در افراد مبتلا به ایدز معمولا مردان نسبت به زنان میزان بیشتری از توده سلولی را در قبال از دست دادن مقدار کمتری چربی از دست می‌دهند.
اختلال در سوخت و ساز چربی بدن
استفاده از داروهای HIV اغلب منجر به ناهنجاری در متابولیسم چربی همراه با تغییر در شکل بدن و عدم تنظیم گلوکز و دیس‌لیپیدمی، اختلالات استخوانی، مسمومیت می‌شود. تغییرات ظاهری شامل از دست‌دهی بافت چربی زیرپوستی است که منجر به لاغری دست‌ها و پاها، کفل و صورت می‌شود. همچنین گاهی این اختلال در سوخت و ساز چربی ممکن است شامل انباشتگی بافت چربی در احشاء، نواحی پشتی، گردنی، پستان، نواحی زیربغل و غدد چربی شود. از دست دادن مداوم چربی زیرپوستی و ناخن‌های انگشتان پا نیز گزارش شده است.
متابولیسم استخوان در مبتلایان به HIV
متابولیسم استخوان در مبتلایان به HIV تغییر می‌کند. عوامل ایجاد این امر می‌تواند شامل توده بدنی پایین، لاغری، تغذیه ناکافی، سابقه استفاده از کورتیکواستروییدها یا کمبودهای هورمونی باشد. به نظر می‌رسد درمان‌های جدید بازسازی استخوان را افزایش دهند و همچنین تخریب استخوان را نیز با افزایش برداشت استخوان و کاهش چگالی موادمعدنی استخوان افزایش می‌دهند. مطالعات اولیه نشان می‌دهد افراد HIVمثبتی که مهارکننده‌های پروتئاز برای مدت طولانی‌تری دریافت می‌کنند بیشتر در معرض از دست دادن استخوان، استئوپنی و استئوپروز هستند. توصیه‌های غذایی که به این افراد پیشنهاد می‌شود شامل مصرف رژیم غذایی مناسب، مکمل‌های کلسیم و ویتامین D، فعالیت کافی و مصرف بیوفسفونات‌ها مثل آلندرونات و رسیدرونات است.
