دکتر محمد رضا وفا؛ استادیار گروه تغذیه دانشکده بهداشت؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران
سلول‌های‌اندام‌های مختلف بدن ما به طور دائم در حال تكثیر هستند و سرعت این تكثیر در بافت‌های مختلف، متفاوت است؛ اما تقسیم سلولی فرایندی به‌شدت كنترل‌شده است. بسیاری از ژن‌ها تقسیم سلولی را تنظیم می‌كنند. آنكوژن‌ها شروع تقسیم سلولی را بر عهده دارند و ژن‌های مهاری تومور، تقسیم سلولی را متوقف می‌كنند.
در این ژن‌ها موتاسیون (فرایندی كه طی آن به عوامل تنظیم تقسیم سلولی آسیب وارد می‌آید و در عملكرد آن اختلال ایجاد می‌كند) می‌تواند علت تقسیم سلولی كنترل‌نشده و تشكیل تومور باشد. معمولا عوامل موتاژن منجر به آسیب DNA می‌شوند و به این ترتیب زمینه‌ساز بروز سرطان خواهند بود حدود 35 درصد از عوامل خطر بروز سرطان مربوط به رژیم غذایی و الگوی غذایی افراد است.
30درصد از عوامل بروز خطر مربوط به استعمال دخانیات، 20 درصد مربوط به سابقه خانوادگی و الگوی ژنتیكی (كه خود می‌تواند تحت تاثیر الگوی طولانی‌مدت تغذیه در نسل‌های متوالی قرار گیرد)، 5 درصد در ارتباط با مصرف الكل و 9 درصد باقیمانده نیز به سایر علل و مواجهه افراد با سایر عوامل موتاژن مانند: سموم، مواد شیمیایی، رادیواكتیو، عوامل میكربی و... مربوط است.
مواد مغذی موجود در غذاها طی زمان می‌توانند بر چرخه سلولی، مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلولی، افتراق سلولی، تنظیم هورمونی، بازسازی DNA و متابولیسم مواد ایجاد‌كننده سرطان (كارسینوژن‌ها) اثر بگذارند. اساسا به اثرات طولانی‌مدت مواد مغذی بر تغییرات ژنتیكی، اپی‌ژنتیك (Epigenetic) می‌گویند. بسیاری از ریزمغذی‌های كلیدی مانند كلسیم، روی، سلنیوم، فولیك اسید، ویتامینC ، ویتامین E و بسیاری از تركیبات فعال موجود در غذاها مانند كاروتنوئید‌ها، فلاوونوئید‌ها و برخی اسیدهای چرب ضروری و همچنین بسیاری از باكتری‌های مفید مانند پروبیوتیك‌ها، توانایی تغییر وقایع ژنتیكی را دارند. در همین ارتباط قابل توجه است كه بدانیم در یك سیب كامل بالغ بر 9000 ماده مغذی گیاهی (phytonutrients) وجود دارد كه نقش بسیاری از آنها در سلامت انسان مورد مطالعه قرار گرفته است.
شایعترین سرطان‌ها در دنیا
به ترتیب ریه، سینه، كولون و ركتوم، معده، كبد و پروستات هستند كه همگی آنها ارتباط مستقیمی با الگوی تغذیه دارند. شایعترین سرطان‌ها در ایران سرطان سینه، پوست، معده، كولون و ركتوم، پروستات و مری هستند.
بر اساس مطالعات، برنامه‌های غذایی اشتباه بیشترین اثر سوء خود را در سال‌های آغازین زندگی خواهند داشت و در صورت تداوم، این اثرات سوء به‌صورت تغییرات متابولیك در فرد نهادینه شده كه در نهایت می‌تواند سلامت نسل‌های بعد را نیز به مخاطره بیاندازد. بنابراین، به منظور مقابله صحیح با این الگوهای غلط غذایی، مداخلات موثر بایستی فراتر از عوامل خطر فردی و در طول دوره زندگی صورت گیرد. در حال حاضر با تغییر تدریجی الگوها و فرهنگ غذایی، میانگین مصرف میوه‌ها و سبزی‌ها، غلات كامل و سایر فرآورده‌های گیاهی كاهش یافته و مصرف روغن‌ها و چربی‌ها، فرآورده‌های گوشتی و لبنی پرچرب، غذاهای آماده و غذاهای صنعتی حاوی مواد نگهدارنده به سرعت رو به افزایش است.
ساده‌ترین تاثیر این تغییر افزایش دریافت كالری و كاهش دریافت ریز‌مغذی‌هاست كه هر دو با بروز بیماری‌های مزمن و غیر‌واگیر و بیماری‌های سرطانی به طور اخص مرتبط هستند. مطالعات بیشماری ارتباط بین اضافه‌وزن یا چاقی و بروز بیماری‌های مزمن را نشان داده‌اند. همچنین، بین كمبود بسیاری از ریزمغذیها و مواد فعال غذایی با بروز این بیماری‌ها ارتباط معنی‌داری وجود دارد. اخیرا مطالعات جامع انستیتو تحقیقات سرطان آمریكا، نقش اجزای غذایی و ریزمغذیها را در بروز بیماری‌های سرطانی و تغییر وقایع ژنتیكی و حتی تاثیر بر سلامت نسل‌های بعدی بررسی كرده است. این مطالعه تاثیر مواد مغذی مختلف را با توجه به شواهد به‌دست‌آمده در طیف وسیعی از «پیشگیری از بروز» گرفته تا «بدون اثر شناخته شده» طبقه‌بندی كرده است. مصرف كلسیم و ویتامین D، ویتامین‌های آنتی‌اكسیدان A، C، E، فولیك اسید و سلنیوم در پیشگیری از بروز سرطان كولون و ركتوم نقش قابل توجهی دارند.
مصرف سبزی‌های تازه به‌خصوص خانواده كلم و گوجه‌فرنگی، ویتامین‌های D وE، كلسیم و سلنیوم نیز در پیشگیری از بروز سرطان پروستات موثر است. از طرف دیگر مصرف مكمل‌های بتا‌كاروتن و رتینول منجر به افزایش احتمال بروز سرطان ریه شده است. نكته قابل توجه دیگر در مورد بسیاری از ریزمغذیها اینكه یك دوز مشخص بیشترین اثر و قابلیت پیشگیری را داشته است. به‌عبارت دیگر، افزایش بیش از حد دوزهای مصرفی برخی از این مواد مغذی حتی منجر به افزایش بروز بیماری‌های سرطانی شده است. از طرفی، این بحث مطرح است كه تاثیر تركیبات فعال غذایی در مواد طبیعی نسبت به مواد استخراج‌شده و مصنوعی متفاوت است، به همین دلیل در مطالعات مختلف بسته به نحوه كاربرد تركیبات فعال غذایی، در برخی شرایط اثرات بسیار مفید در پیشگیری از بیماری‌های سرطانی و در شرایط دیگر، حتی اثرات زیانبار مشاهده شده است.
در كشور ما نیز مطالعات انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی كشور و مطالعه ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای ریزمغذیها توسط معاونت سلامت وزارت بهداشت، حاكی از كمبود قابل توجه بسیاری از ریزمغذیها مانند: ویتامین D و كلسیم، ویتامین A، ویتامین B2، آهن و روی می‌باشد؛ لذا با توجه به نقش این ریزمغذیها در آسیب‌شناسی بیماری‌های سرطانی و با توجه به تغییر الگوهای غذایی كه خود زمینه‌ساز اصلی بروز این كمبود‌هاست، با كمی دقت و توجه بیشتر در انتخاب و مصرف غذاهایی مانند سبزی و میوه تازه در برنامه غذایی روزانه و مصرف شیر و لبنیات كم‌چربی – به‌خصوص برای افراد بالای دو سال – و مصرف كنترل‌شده غذاهای صنعتی فرآوری‌شده و پرچرب و در نهایت مشاوره با متخصصان تغذیه، می‌توان به نحو كاملا موثری از بروز این بیماری‌ها پیشگیری كرد.
