زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر علی ناجی، مشاور علوم تغذیه و رژیم درمان و دکترای مدیریت استراتژیک

برخي خصوصيات منحصر به فرد شير مادر عبارتند از:

•    آغوز (کلستروم یا ماک) یا شیر روزهای اول، اغلب به رنگ زرد و غلیظ بوده ممکن است ظاهر آن از مادری به مادر دیگر فرق کند این ماده بسیار مغذی و غنی از انواع اسيد هاي  چرب  و پروتئین و مواد حفاظتی فراوان و سلول های زنده ای است که ضمن تقویت سیستم ایمنی شیرخوار ، به منزله اولین و مهم ترین اقدام جهت ایمن سازی و کمک به حفاظت وی بر علیه بسیاری از بیماری های عفونی مي باشد از آن جا که سیستم ایمنی نوزاد و شیرخوار هنوز کامل نشده است  لذا مهم ترین کار ، دادن آغوز هر چه زودتر بعد از تولد به نوزاد است .

• آغوز سرشار ازبتا کاروتن (پيش ساز ویتامینA) بوده و به همین دلیل زردرنگ است و به علت وجود اين ويتامين و عوامل دفاعي فراوان سبب کاهش عفونت ها می شود ضمنا" ملین بوده و عمل دفع را در نوزاد تحریک نموده و به خروج موادی که سبب زردی نوزاد می شود( مدفوع سياه رنگ روزهاي اول ) کمک می کند و از جذب مجدد بیلی روبین توسط روده جلوگیری می نماید .
• سلول های زنده و عوامل مختلف حفاظتی و پادتن های موجود در شیرمادر (که با غلظت بیشتر در آغوز وجود دارند) می توانند باکتری ها، ویروس ها و انگل ها را از بین ببرند در نتیجه، ابتلای شیرخوار به بسیاری از عفونت های مربوطه به خصوص عفونت گوش و عفونت های گوارشی و تنفسی را کاهش مي يابد و اگر هم شيرخوار به اين بيماري ها مبتلا شدت و احتمال مرگ و میر ناشی از آن به مراتب کمتر از شیرخوارانی است که با شیر مصنوعی تغذیه می شوند.
• شیرمادر به دلیل داشتن اسیدهای چرب بلند زنجيره غير اشباع مانند امگا 3 ، در تکامل سیستم عصبی بینایی وافزایش بهره هوشی شیرخواران و مهارت های تکاملی آنان موثر است  و حتی در سنین بزرگسالی نیز این اثرات مشاهده می شود .اثر تکاملي شير مادر و رشد مغز کودکاني که شير مادر مي خورند نه تنها به اين چربي خاص بلکه به نوع قند و اسيد هياليک موجود در شير مادر هم ارتباط دارد.
•  میزان ابتلا به آلرژی از قبیل آسم، اگزما و انواع آلرژی های دیگر در  شیرخوارانی که از شیرمادر   استفاده   می کنند ، به دلیل پیشگیری از ورود عوامل حساسیت زا به بدن شیرخوار و تقويت سيستم ايمني او  ، بسیارکمتر است  از این رو در خانواده هایی که یکی از اعضا، به خصوص پدر یا مادر مبتلا به نوعی بیماری آلرژیک هستند تغذیه با شیرمادر باید تغذیه انتخابی باشد زیرا استفاده  از هر نوع شیر دیگر، زیان آور و زمینه ساز ایجاد آلرژی در دوران های بعدی زندگی خواهد بود.
• عفونت گوش میانی حتی به دنبال از شیر گرفتن کودک نیز در کودکانی که با شیرمادر تغذیه شده اند بسیار کمتر است . در مطالعه انجام شده توسط مرکز مبارزه با بیماری های واگیر امریکا(CDC ) ، محققین دریافتند در شیرخوارانی که به طور انحصاری با شیرمادر تغذیه شده بودند در مقایسه با کودکانی که شیرمصنوعی خورده بودند 70% ابتلا  به اسهال و 80% ابتلا  به عفونت گوش در آن ها  کمتر بوده است .

مزایای مربوط به مادر

• جمع شدن رحم پس از زایمان ، با شروع اولین تغذیه با شیر مادر و برگشت رحم به اندازه طبیعی در مادرانی که به نوزادشان را با شیر خود تغذیه می کنند،سریع تر است.
• تغذیه انحصاری و مکرر شیرخوار با شیرمادر در شبانه روز، موجب می شود عادت ماهیانه مادر دیرتر شروع شودکه خود باعث کاهش از دست رفتن خون و نهایتاً مانع کم خونی مادر می شود همچنین امکان تخمک گذاری مادر را به تعویق می افتد که این امر احتمال حاملگی های زودرس را کاهش می دهد.
• استفاده از شیرکمکی و یا سایر موادغذایی قبل از پایان 6 ماهگی و مصرف آب یا آب قند و حتی گول زنک (پستانک) می تواند به این ویژگی مهم شیرمادر لطمه بزند.
• احتمال ابتلا به سرطان پستان و تخمدان، سرطان دهانه رحم ، شکستگی لگن و پوکی استخوان در سنین بالاتر، دیابت، آرتریت روماتوئید و عود یا تشدید بیماری مولتیپل اسکلروزیس (M.S) چاقی و یا افزایش چربی های خون در مادرانی که خود به فرزندشان شیر می دهند بسیار کمتر است.مشاهده شده با افزایش طول مدت شیر دهی نیز این اثرات مفید برای مادر بیشتر می شود به طوری که برای هر سال شیر دادن، خطر سرطان پستان 3/44% کاهش می یابد و کاهش خطر ابتلا به آرتریت روماتوئید برای یک سال شیردهی 20% و برای دو سال شیردهی 50% ذکر شده است.
• برخی مخاطرات عدم استفاده از شیر مادر

اگر شیرخواران از شیرمادر محروم باشند و با شیر مصنوعی تغذیه شوند علاوه بر این که در معرض خطرات بی شماری قرار می گیرند از جمله احتمال ابتلا به :

عفونت های گوش میانی ( 50% )، بیماری های قلبی ( 64% ) ، عفونت های تنفسی تحتانی  (72% ) ، آسم ( 25% ) ، بروز دیابت نوع دو ( 39% ) ، خطر مرگ ناگهانی (36% ) ، سرطان خون (30% ) ، چاقی ( 24% ) . خطرات و مشکلات دیگری نیز آن ها را تهدید می کند مانند:

راهکارهایی برای ازدیاد شیر مادر

تولید شیر در سینه مادر مستقیما به آنچه می‌خورد و مي‌نوشد، بستگی دارد. نوشیدن آب فراوان ضروری است اما غذا عنصر حیاتی و مهم دیگری است. غذاهای شیرساز می‌توانند به تولید شیر در سینه مادر کمک کنند. دریافت کالری کافی و املاح  فراوان ممکن است موجب تولید شیر در سینه مادر شوند اما برخی غذا‌ها حاوی موادی هستند که در این فرآیند اختلال ایجاد کرده یا به آن کمک می‌کنند که شامل فیتواستروژن – یک مسکن گیاهی طبیعی استرول‌های گیاهی  ، ساپونین و تریپتوفان هستند. به علاوه غذاهای سرشار از املاح و مواد معدنی و چربی‌های مفید موجب عملکرد بهینه سلول‌ها و اعصاب می‌شوند. تعدادی از گیاهان و مواد غذایی با مکانیسم‌های مختلف و از طریق تحریک غدد تولید شیر باعث افزایش شیر مادران می‌شوند که در این مقاله به آن می‌پردازیم.

مادرانی که به فرزندان خود شیر می‌دهند روزانه ۷۰۰ تا ۸۵۰ میلی‌لیتر شیر تولید می‌نمایند که محتوی ۳۳۰میلی‌گرم کلسیم به ازاء هر لیتر می‌باشد که برای تولید آن حداقل باید ۵۰۰ کالری علاوه بر نیاز معمول یک خانم میان‌سال انرژی مصرف نمایید. برای تأمین این مقدار کالری علاوه بر مصرف مواد غذایی مقوی شامل انواع چربی‌ ها و پروتئین، از چربی ‌های ذخیره شده در بدن مادر در دوران بارداری نیز استفاده می‌ شود و دریافت کالری ناکافی موجب کاهش تولید شیر می ‌شود.

لذا تغذیه یکی از موضوعات بسیار مهمی است که یک مادر باید از آن آگاهی کامل داشته باشد، زیرا تغذیه مادر، بر روی تغذیه فرزند او چه در دوران جنینی و چه زمانی که فرزند وی به دنیا می‌آید تأثیر مهمی دارد. اغلب مادران از کم بودن شیر خود گله دارند و این امر یک مسأله جدی است، زیرا نوزاد تازه به دنیا آمده در چند ماهه اول زندگی به جز شیر مادر، از چیز دیگری نمی‌تواند تغذیه شود. ترشح شیر مادر با آنچه که شما در طول روز می‌خورید و می‌نوشید ارتباط مؤثر دارد. نوشیدن مقدار زیادی آب در طول روز و در دوران شیردهی لازم است، اما برخی از مواد غذایی از عوامل مؤثر در تولید و ازدیاد شیر مادر هستند. غذاهای لاکتوژن‌‌دار می‌توانند در زیاد شدن  شیرمادر مؤثر باشند.

از نظر ویتامین‌ها، غذای مادر شیرده باید حاوی مقادیر زیادی مواد مغذی باشد. مقدار ویتامین موجود در شیر مادر عمدتاً انعکاسی از مقدار ویتامین مصرفی مادر است.

از نظر املاح معدنی، برخی از این مواد مانند کلسیم، فسفر، آهن و روی بدون دخالت تغذیه مادر، از ذخایر بدن او در شیر وارد می‌شوند؛ اما مقدار برخی املاح همچون ید در شیر مادر ارتباط مستقیمی با تغذیه او دارد. توصیه می‌شود مادران شیرده همچون دوران بارداری از نمک یددار تصفیه‌شده به مقدار کافی و با شرایط نگهداری مناسب استفاده کنند یعنی با نگهداری نمک یددار در ظروف در بسته و دور از نور ید موجود در نمک را حفظ کنند. همچنین توصیه می‌شود جهت پایدار ماندن ید در غذاها، نمک در انتهای پخت به غذا اضافه شود.

از طرفی تأمین مواد معدنی مورد نیاز بدن و داشتن رژیم غذایی متعادل که دربرگیرنده تمامی مواد مغذی اعم از چربی‌ها می‌باشد می‌تواند به عملکرد بهتر سلول‌های عصبی و تولید و ترشح شیر کمک کند. در اینجا بهترین مواد غذایی مناسب و مواد گیاهی که سبب تحریک تولید شیرمادر می‌شوند را ذکر می‌کنیم:

سبزیجات برگ پهن و سبز: سبزیجات برگ پهن مانند اسفناج، کلم، کاهو و … از جمله مواد غذایی هستند که کارشناسان توصیه می‌کنند آنها را استفاده کنید زیرا مصرف آنها سبب ازدیاد شیرمادر می‌شود و منبع خوبی از انواع مواد معدنی، ویتامین‌ها، آنزیم‌ها و فیتواستروژن‌ها می‌باشند که عمل شیرآوری را تقویت می‌‌کنند. ریحان نیز جزء گیاهان معطر و دارای خاصیت ضد نفخ برای مادر و کودکان است.

هویج و چغندر: این سبزیجات سرشار از بتاکاروتن می‌باشند و از طرفی در تولید شیر، این ماده به مقدار فراوان مورد نیاز می‌باشد. این سبزیجات همچنین حاوی روغن‌های فرار و فیتواستروژن بوده که در تولید شیر مادر موثرند. همچنین دم کرده‌ی تخم هویج به مقدار یک قاشق قهوه خوری برای یک فنجان آب جوش، شیر را زیاد می‌کند.

رازیـانـه : رازیانه یکی از شناخته‌شده‌ترین گیاهان در تولید و افزایش شیر مادران می‌باشد. رازیانه‌ حاوی ترکیباتی می‌باشد که می‌توانند سبب تغییرات هورمونی شوند بنابراین این ترکیبات دارویی می‌توانند با تحریک تولید استروژن و پرولاکتین که در تولید شیر مؤثر هستند، سبب افزایش ترشح شیرمادر شوند. رازیانه را می‌توان به صورت خام و یا پخته شده مصرف کرد. همچنین می‌توان آن را بخارپز کرده و یا در کره تفت داد و مصرف نمود. رازیانه معطر خاصیت ضد نفخ نیز داشته و با ورود به شیر مادر از دل درد کودک جلوگیری می‌کنند.

سیاه‌دانه : نیز با خاصیت ضد درد، ضد سرطان، هضم‌کننده غذا، کاهش‌دهنده پرفشاری خون باعث افزایش شیر مادران می‌شود و مصرف روزانه ۲ گرم سیاه‌دانه بلامانع است که بهتر است دانه‌ها له تا اثر آن ها بیشتر شود. تاکنون عوارض جانبی از سیاه‌دانه مشاهده نشده و مصرف آن در دوران بارداری توصیه می‌شود.

سیب ‌زمینی : برای مادر مقوی و سالم است و مهم ترین اثر آن ضد درد، ضد میکروب، خواب آور، خلط آور و ادرارآور برای کودک  است.

گرمک : خوردن گرمک برای ازدیاد شیر مادر بسیار مؤثر است.

شوید : مصرف شوید و تخم شوید اثر آرام بخش در ناراحتی های عصبی داشته و افزاینده شیر بانوان است. جوشانده ی تخم شوید برای زیاد شدن شیر خانم ها توصیه می شود. مقدار33 گرم از آن را در یک فنجان آب بریزند و بجوشانند. دستور مصرف این است که در هر روز 1 تا 2 فنجان بیاشامند.

توجه: افرادی که به امراض کلیوی مبتلا باشند نباید به هیچ وجه بدون مشورت پزشک از شوید استفاده کنند.

زردآلـو : کارشناسان توصیه می‌کنند مادران شیرده برای افزایش شیر خود، زردآلو را در رژیم غذایی روزانه خود وارد کنند؛ زردآلو حاوی ویتامین C و سایر ویتامین‌ها به مقدار زیاد می‌باشد و از طرفی برای نوزاد نیز مفید است.

جـو دوسـر: جو دو سر یکی از مغذی ترین مواد غذایی می‌باشد که حاوی پروتئین، ویتامین‌ها، مواد معدنی و سایر ترکیباتی است که سبب تغذیه سلول‌های عصبی، و همچنین کمک به سوخت و ساز چربی‌ها در بدن شده و روحیه افراد را نیز بالا می‌برد. بنابراین مصرف جو یکی از راه‌های افزایش شیرمادر می‌باشد. کارشناسان معتقدند جو به سبب داشتن آهن به تولید شیر مادر کمک می‌کند و همچنین حاوی ترکیبات گالاکتوژن (شیرآور) می‌باشد. جو دو سر مانند سایر موادی که حاوی این ماده هستند در رفع افسردگی مؤثر است و از طرفی تعریق بدن را افزایش می‌دهد و ضد اسپاسم نیز می‌باشد.

تخم ترب : خوردن تخم ترب به اندازه 2 گرم در شبانه روز باعث زیاد کردن شیر می شود.

جـوانه‌هـا : انواع جوانه‌ها به‌ ویژه جوانه جو در ازدیاد شیرمادر مؤثر بوده و علاوه بر این، سبب افزایش میزان چربی شیرمادر شده و در نتیجه شیرمادر چرب‌ تر و مغذی تر بوده و نوزاد احساس سیری بیشتری می‌کند.

ســیـر: سیر نیز از جمله موادی است که حاوی ترکیبات شیرافزا می‌باشد.

دانه‌های کنجد : دانه‌های کنجد سیاه و درشت در افزایش تولید شیر مؤثر می‌باشند و دانه‌های ریز و کمرنگ کنجد نیز علاوه بر شیرافزا بودن، هضم راحت‌ تری در دستگاه گوارش دارند.

زنـجبیل : زنجفیل برای راحت سرازیر شدن شیرمادر و روان شدن آن مؤثر است.

غلات و حبوبات : غلات و حبوبات نیز حاوی مواد شیرافزا می‌باشند. از معروف‌ترین آنها که پر مصرف نیز هست می‌توان برنج، جو و ارزن را نام برد. از حبوبات نیز می‌‌توان عدس، نخود، ماش، لوبیا را نام برد.

گندم را بو دهند با دانه های کنجد ، خشخاش و نبات قاووت نموده میل کنند.

آب گوشت تهیه نموده که دارای نخود و لوبیا باشد و مقدار 200 گرم سرکه شیره در آن مخلوط نموده میل کنند.

آب سیرابی و کله پاچه هم شیر خانم‌ها را زیاد و هم معده را قوی می کند.

مخـمر: این ماده علاوه بر کمک به تولید و افزایش شیر مادر، حاوی ترکیبات با ارزش مانند ویتامین‌های B و پروتئین بوده که این ترکیبات وارد شیر مادر شده و آن را مغذی می‌کنند. مخمر آبجو همچنین حاوی پروتئین بوده و از میزان بالای فیتواستروژن برخوردار می‌باشد.

از انگور چیزی درست می کنند به نام "شیره انگور" که در ازدیاد شیر بسیار نافع است.

انواع مغزها: از جمله مغزهایی که به تولید شیرمادر کمک می‌کنند، مغز بادام می‌باشد، البته مصرف انواع مغزها به صورت خام بهتر است و از تفت دادن و مصرف مغزهای شور بهتر است اجتناب شود.

فندق : در زیاد شدن شیر سهم زیادی دارد. مخصوصا که شیر مادر را چرب می کند و شیرخوار زودتر احساس سیری می کند.

زردچوبه : زردچوبه حاوی ترکیبات شیرآور و شیرافزا بوده و از طرفی می‌تواند در پیشگیری از التهابات مؤثر باشد.

ماءالشعیر: ماءالشعیر در تولید و افزایش شیرمادر مؤثر است.

نوشیـدنی‌ها : برخی از نوشیدنی‌ها مانند آب، آب هندوانه، برخی از دم کرده‌ها (بخصوص دم کرده‌ی شنبلیله یا گل بابونه) و چای‌ها که حاوی لاکتوژن می‌باشند به تولید شیر مادر کمک می‌کنند. مصرف آب خود را روزانه افزایش دهید (حدود یک لیتر روزانه) تا به حد ۵/۲ تا ۳ لیتر روزانه برسد. مادران شیرده در ساعاتی از روز زمان شیردهی احساس تشنگی بیشتری دارند چون آب مصرفی آن‌ها وارد شیر می‌شود. لازم به ذکر است تولید شیر مادر بستگی به مقدار مصرف مایعات ندارد به عبارت دیگر افزایش مصرف مایعات سبب افزایش تولید شیر نمی‌شود.

چربی‌ها و روغن‌ها : چربی‌های سالم، نقش مهمی در سوخت و ساز سلول‌های بدن و سلول‌های عصبی دارند. نوع چربی که مادر  مصرف می‌کند در ترکیبات چربی شیر او تأثیر می‌گذارد، از این‌رو مادران شیرده باید سعی کنند از چربی‌های سالم مانند چربی‌های غیراشباع و اسیدهای چرب امگا-۳ استفاده نمایند و از مصرف چربی‌های ناسالم مانند چربی‌های اشباع و اسیدهای چرب ترانس و روغن‌های جامد خودداری کنند.