دکتر میر غضنفری؛ پزشک، دكتری تخصصی (PhD) فيزيولوژی پزشكی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
گاهی اوقات به دنبال عدم رعایت سبک زندگی مناسب مزاج مخصوصاً عدم رعایت تدابیر غذایی (بد خوری، پر خوری، در هم خوری و ...) تعادل و تناسب مواد درون بدن (اخلاط دم، بلغم، سودا و صفرا و نیز گازها) از بین رفته و فرد دچار سردرد می‌شود.
در ادامه، نشانه‌ها و علایم افزایش اخلاط بلغم، سودا و صفرا و علل سردردهای ناشی از آن عنوان می‌شود.
سر دردهای صفراوی را بشناسید
مصرف بیش از حد گرمی‌جات (تندی، شوری، تلخی)، ادویه جات، غذاهای تند و تیز، سس تند، سرخ کردنی‌ها و از این قبیل، میزان صفرای بدن را افزایش می‌دهند.
افزایش درجه حرارت سر، گرمی و سرخی صورت، ریزش سریع مو، سفیدی زودرس مو، زردی پوست، خشکی و تلخی دهان، اختلال خواب، کم‌خوابی، اگزما، خارش پوست (به ویژه در ناحیه بالا تنه، قفسه سینه)، عصبانیت، پرخاشگری، استرس، جوش صورت و سردرد از جمله مهمترین علایم افزایش صفرا در بدن است.
در حال حاضر بسیاری از سردردهای امروزی در این مقوله جای دارند. این نوع سردرد معمولاً در قسمت فرق سر یا نواحی شقیقه‌ها رخ می‌دهد.
مصرف غذاهای تند، قرار گرفتن در معرض تابش نور خورشید و عصبانیت می‌تواند این نوع سردرد را تشدید کند.
چند راهکار مؤثر
پرهیز از عامل ایجاد کننده و تقوای غذایی و زندگی مهمترین راهکار برای کاهش این نوع سردرد است.
در ادامه مهمترین راهکارهای کاهش این نوع سردرد اشاره می‌شود:
- از عصبانیت پرهیز کنید و خشم خود را زود کنترل کنید.
- در شرایط استرس زا قرار نگیرد.
- میزان ترافیک فعالیت‌های کاری خود را کاهش دهید.
- از شنیدن موسیقی‌های تند و دیدن فیلم‌های حادثه‌ای و مهیج اجتناب کنید.
- از رنگ‌های تند (زرد، قرمز) استفاده نکنید.
- از به کار بردن عطرهای تند (مشک، نرگس) پرهیز کنید.
- عطر و بوهای خنک (گلاب، نیلوفر، بنفشه) استشمام کنید.
- روغن بنفشه (که طبع خنکی دارد) در بینی بچکانید.
- زیر تابش مستقیم نور خورشید قرار نگیرید؛ هنگام تردد نیز بهتر است از سایه عبور کنید. از کلاه سبک آفتاب گیر یا چتر استفاده کنید.
- اتاقی برای خود انتخاب کنید که نور کمتری دارد.
- دوش آب خنک بگیرید یا مقداری آب خنک روی سرتان بریزید.
- انجام تفریح و ورزش‌های ملایم را در برنامه روزانه خود قرار دهید. این ورزش‌ها در محیط باز و آفتاب نباشد. شنا عالی است.
- خواب کافی داشته باشید. در مواقعی که روز طولانی است، حتماً نیم ساعت در میانه روز بخوابید مخصوصاً اگر مزاج گرم دارید.
- حجامت بین دو کتف یا سر، با تجویز پزشک می‌تواند کمک کننده باشد چون خون و حرارت را از بدن و سر خارج و آن را تعدیل می‌کند؛ اما بادکش درمانی، بدون انجام خونگیری یا خونگیری اندک (در حد چند قطره) بسیار مفیدتر است.
- گرسنگی طولانی نکشید. زود به گرسنگی‌تان جواب بدهید؛ گرسنگی طولانی برای افراد با مزاج گرم و خشک یا اصطلاحاً صفراوی بد است و با افزایش میزان حرارت معده و سر و ایجاد گازها (بخارات صعود کننده به سر) موجب سردرد می‌شود.
- از مصرف غذاهای تند و ادویه دار پرهیز کنید.
- سبزی‌هایی مانند سیر، پیاز، پیازچه، تره، شنبلیله استفاده نکنید؛ این نوع سبزی‌ها تولید گاز می‌کنند. گاز با حرکت به سمت سر، تولید سردرد می‌کند.
- سبزی‌های خنک مانند گشنیز و خرفه استفاده کنید. گشنیز مانع صعود گازهای حاصله در دستگاه گوارش به سمت مغز می‌شود. این نوع سبزی‌ها، سالاد و کاهو را در سبد غذایی خود جدی بگیرید.
- غذاهای خنک مانند آب دوغ خیار، اسفناج و ماست، خورش آلو اسفناج، خورش کدو آبغوره یا ریواس و امثالهم میل کنید.
- میوه‌های با مزاج خنک همچون هندوانه، مرکبات (لیمو، پرتقال)، خیار، هلو و ... مصرف کنید.
- نوشیدنی‌های با طبع خنک همچون سکنجبین ملس، آب انار و زرشک، آبغوره، آب لیموترش تازه مفید هستند.
- از خوردن غذاهای شور، پر نمک، سرخ کردنی، گردو و فسنجان اجتناب کنید.
- از خوردن گوشت‌های گرم، گوشت شتر و پرندگان کوچک مانند کبک و بلدرچین پرهیز کنید.
- گوشت ماهی که خنک است را بیشتر استفاده کنید.
- از مصرف زیاد شیرینی‌ها (هر چیز شیرین و مخصوصاً شیرینی‌های قنادی) اجتناب کنید.
- از گلاب که رو به خنک است به صورت موضعی (بوییدن، بر سر و صورت ریختن، آغشته کردن بالشت قبل از خواب) یا خوراکی (در غذاها و نوشیدنی‌ها) بسیار استفاده کنید.
تمامی موارد فوق برای افراد با مزاج گرم و در فصول و اقلیم‌های گرم مؤکد می‌باشند.
نشانه‌های سردردهای بلغمی کدامند؟
در طب سنتی، رطوبت‌های بدن را اصطلاحاً بلغم می گویند. بلغم از نظر کمی و کیفی برای بدن بسیار مهم است.
هر قسمت از بدن که رطوبت داشته باشد (خون، سلول‌ها، بین سلول‌ها، زیر پوست، فضای داخل مفاصل، مخاط‌ها)، بلغم حضور دارد.
رطوبت‌ها و آب موجود در غذاهای تناول شده در بدن تبدیل به بلغم خوب و طبیعی می‌شود. اگر چنانچه بلغم بیشتری بر اثر مصرف بیش از حد غذاهای آبکی، لبنیات، غذاهای ناپخته، آب و میوه‌های آبدار، وارد بدن شود، بلغم غیر طبیعی یا رطوبت زائد در بدن ایجاد می‌شود.
قطعاً کسانی که مزاج سرد و تر یا معده ضعیف‌تری دارند، بیشتر مستعد ابتلا به این مشکل هستند.
معده این افراد به جای اینکه غذا را هضم کند، غذا را به جای هضم و خرد و نرم کردن، تبدیل به مایعی لزج، آبکی و اصطلاحاً ناپخته می‌کند.
کبد نیز نمی‌تواند این ماده سرد و لزج را به خوبی تجزیه و هضم کرده و لذا سلول‌ها نیز نمی‌توانند از این مواد که خوب هضم نشده‌اند، استفاده کنند.
در نتیجه این مواد سرد و رطوبتی در بدن باقی می‌مانند و علایم غلبه رطوبت و خلط بلغم در شخص ایجاد می‌شود.
علایم افرادی که غلبه بلغم پیدا می‌کنند عبارتند از
- پوست این افراد پف آلود و به سمت سفیدی گرایش دارد.
- زیر چشم و تمام بدن این افراد معمولاً دچار آدم (ورم نسبی) یا پف آلودگی می‌شود.
- با فشار آوردن روی ساق پا، اثر انگشت‌ها باقی می‌ماند یا اثر کش جوراب نیز می‌ماند.
- مخصوصاً صبح‌ها، شخص می‌بیند حلقه و انگشتر در دست تنگ شده است.
- حافظه کاسته می‌شود (این که از قدیم می‌گفته‌اند حافظه نم کشیده است!).
- افزایش ترشحات و آبریزش دهان و بینی به وجود می‌آید.
- عطسه ازدیاد پیدا می‌کند چون بدن سعی دارد رطوبت‌های زائد تجمع یافته در سر را دفع کند.
- همزمان با ایجاد آلرژی‌های آبریزش دهنده، خلط ته حلق نیز افزایش می‌یابد که نشانه تجمع رطوبت در سر و مغز است.
- مفاصل دچار تورم، درد و خشکی صبحگاهی می‌شوند که ممکن است تشخیص روماتیسم هم برای شخص گذاشته شود.
- نفخ و ریفلاکس معده به دلیل تجمع رطوبت در معده و لذا سست و شل شدن دیواره آن به وجود می‌آید.
- خواب آلودگی شدید در فرد احساس می‌شود که ناشی از افزایش رطوبت‌های مغز است.
- فرد دچار سردرد از نوع سرد و رطوبتی می‌شود مخصوصاً در مواجهه با سرما و فصول سرد.
سردرد ناشی از خلط بلغم چگونه به وجود می‌آید؟
این افراد اغلب هنگام صبح پس از برخاستن از خواب، احساس سردرد می‌کنند یا با سردرد از خواب بیدار می‌شوند چون در خواب، سردی و رطوبت در بدن تجمع می‌یابد؛ مزاج خواب و شب، سرد است.
به ویژه هنگامی که این اشخاص شب هنگام از غذاهایی با مزاج سرد مانند ماهی، پنیر، هندوانه، ماست، شیر، کاهو، میوه جات سرد مانند هندوانه، سالادجات و مشابه آنها استفاده کرده باشند، پس از بیداری دچار سردرد می‌شوند.
همچنین رطوبت زیاد در شب باعث می‌شود میزان بلغم بدن این افراد پس از یکی دو ساعت افزایش پیدا کند و این افراد نیمه شب ممکن است با سردرد شدید از خواب برخیزند.
ایشان همچنین با توقف در مکان‌های با رطوبت زیاد سردردشان زیاد می‌شود. مثلاً اگر آنها حمام بروند یا مدت طولانی در حمام باقی بمانند یا توقف زیادی در مناطق بارانی داشته باشند، دچار سردرد و سنگینی سر می‌شوند.
عطسه برای این افراد خیلی مفید است. گاهی اوقات این افراد قادر به عطسه کردن نیستند بنابراین رطوبت در مغزشان تجمع پیدا می‌کند و بر مشکلاتشان می‌افزاید.
این افراد اغلب حواس و حافظه‌شان افت پیدا می‌کند. بدنشان سرد و خیس (عرق سرد) است.
فشارشان افت پیدا می‌کند. میزان ادرارشان زیاد و آبکی (رقیق و شفاف) و مدفوعشان حالت بلغمی دارای مایع لزج است.
راهکاری مؤثر برای کاهش سردرد بلغمی چیست؟
- پرهیز از شرایطی که رطوبت و بلغم را زیاد می‌کند.
- در مناطق گرم توقف کنید.
- از آفتاب صبحگاهی استفاده کنید.
- در حمام زیاد از آب مصرف نکنید. بیشتر از حمام گرم مانند سونای خشک استفاده کنید تا با ایجاد عرق، رطوبت‌های زائد و بلغم‌های بدن کم شوند؛ معمولاً رطوبت بدن افراد بلغمی زیاد است و بدن آنها تمایل دارد که رطوبت زائد را دفع کند.
- از توقف زیاد در استخر یا شنای زیاد پرهیز کنید. آب برای بدن این گروه از افراد مخصوصاً در فصل سرد مضر است.
- انجام ورزش‌های پر تحرک و خشک مانند دویدن، پیاده رویی، دوچرخه سواری و طناب زدن را در برنامه کاری خود قرار دهید.
- میزان خوابتان را کم کنید؛ خواب همیشه با رطوبت و تری همراه است. خواب زیاد رطوبت بدن را زیاد می‌کند؛ رطوبت زیاد هم متقابلاً خواب را زیاد می‌کند (خواب، خواب می‌آورد!).
- هنگام خواب سرتان را با شال یا روسری ببندید یا از کلاه پشمی استفاده کنید.
- سرتان را در فصل سرد سال و مخصوصاً هنگام خواب، به سمت منبع حرارت (بخاری، شومینه، شوفاژ) قرار بدهید تا بلغم در سرتان تجمع پیدا نکند و سردرد نیابید.
- خواب منقطع باشد و نه طولانی و پیوسته: نیمه شب از خواب برخیزید و به مدت پنج دقیقه قدم بزنید یا برای اجابت مزاج به دستشویی بروید. این کار باعث می‌شود که بلغم در بدن تا صبح تجمع پیدا نکند.
- اصلاً خواب میانه روز نداشته باشید که باعث تولید زیاد رطوبت در بدن و سر و خلط ته حلق می‌شود.
- به هیچ وجه حجامت نکنید؛ حجامت سرد کننده بدن است. دفعی‌ات بدن این افراد باید به صورت آب و رطوبت از بدن باشد و نه خونگیری.
- میزان آب و نوشیدنی‌ها، لبنیات، ماهی و برنج (مخصوصاً کته) را کم کنید.
- سبزی‌های سرد همچون خرفه، اسفناج، کدو، کاهو کمتر مصرف کنید.
- از سبزی‌های تندی مانند ترخون، مرزه و نعنا استفاده کنید؛ این نوع سبزی‌ها برای افراد با مزاج بلغمی بسیار خوب است.
- خیار و گوجه و همچنین ترشی نخورید.
- از غذاهای کم حجم و پر انرژی مانند بادام و پسته استفاده کنید.
- در غذایتان نمک، ادویه و فلفل استفاده کنید.
- از میوه‌های گرم مانند سیب شیرین، سیب گلاب، انبه و گلابی و همچنین ارده، شیر، عسل و سیاه دانه استفاده کنید.
- از داروهای ادرار آور، مثلاً عرقیجاتی گرم همچون بابونه و کرفس (ادرار را زیاد می‌کند و رطوبت زائد را از بین می‌برد و باعث کاهش وزن فرد می‌شود) استفاده کنید.
مصرف این مواد باعث می‌شود میزان پف آلودگی صورت، آدم و ورم بدن افراد بلغمی کم شود و سردرد و تورم مفاصل بهبود یابد.
- اگر می‌توانید، روزه بگیرد؛ روزه داری برای افراد با مزاج بلغمی بسیار مفید است.
- فیلم‌های مهیج تماشا کنید؛ دیدن این نوع فیلم‌ها به دلیل هیجان برای افزایش حرارت مغز که منجر به کاهش رطوبات آن می‌شود، خوب است.
- از رنگ‌های شاد و گرم (زرد، نارنجی، قرمز) برای لباس، دکوراسیون خانه و اتاق‌هایتان استفاده کنید.
-از عطرهای گرم (نرگس، مشک) استفاده کنید.
- کندر، اسفند یا عنبر نساء (مدفوع الاق که حاوی مواد ضدالتهاب است) در فضایی که هستید دود کنید که این‌ها رطوبت‌ها را در مجاری سینوس‌ها و منطقه سر کم می‌کنند.
- با استنشاق ادویه‌های خانگی، بینی‌تان را برای انجام عطسه تحریک کنید؛ عطسه باعث می‌شود سر تکان بخورد و بلغم خارج شود.
- بخور با گیاهان گرم مزاج مثل بابونه، آویشن، مرزنجوش، رازیانه بسیار خوب است.
تمامی موارد فوق برای افراد با مزاج سرد و تر و اقلیم‌های رطوبتی (مجاور دریا و رودخانه، شمال ایران) و فصول سرد و رطوبتی (پاییز و مخصوصاً زمستان) مؤکد می‌باشند.
نشانه‌های افزایش سردی و خشکی بدن و یا افزایش خلط سودا چیست؟
سودا ماده سفت و سنگینی است که در بدن به صورت طبیعی وجود دارد و تغذیه کننده اعضای مستحکم بدن مانند استخوان، دندان، مو، غشاهای دور اعضا و تاندون‌ها می‌باشد.
برخی از غذاها در بدن مانند غذاهای مانده، فست فودی، گوشت‌های سنگین مثل گوشت گاو، عدس و کنسروها در بدن تولید سودای زیاد غیر طبیعی می‌کنند.
افزایش سودا در بدن همراه با علایمی است. تیرگی پوست، یبوست، ازدیاد لک و خال و موهای زائد، افسردگی، ایجاد مشکل روحی و روانی مانند توهم، بد بینی، شکاکیت و بد دلی و احساس درد در گردن و سر پس از برخاستن از خواب و گرفتگی عضله در نیمه شب از جمله نشانه‌های آن است.
چند راهکارهای مؤثر
بهترین راهکار برای کاهش سردردهای سودایی عبارتند از
- هرگونه شرایط ایجاد کننده سردی و خشکی یا تولید کننده سودا مضر است و منجر به سردرد سوداوی می‌شوند لذا باید پرهیز شوند.
- در مناطق کوهستانی و اتاق‌های سرد تاریک زیاد توقف نکنید.
- در اماکن گرم و اتاق‌های پر نور و آفتابی ساکن شوید.
- ورزش سبک (نه سنگین) داشته باشید. ورزش موجب می‌شود سودا رقیق و روان شده، در بدن رسوب نکند.
سودا رسوب کننده است و می‌تواند در مغز، بافت‌های سر، عضلات و پرده‌های موجود در سر و مغز رسوب کرده و ایجاد سردرد کند.
- خواب منظم داشته باشید. خواب بیش از حد مخصوصاً در روز توصیه نمی‌شود زیرا این نوع سردرد را تولید می‌کند. هنگام خواب، بدن ساکن می‌شود و سودا فرصت رسوب پیدا می‌کند.
معمولاً سودا در عضلات پشت پا، پس سر و قسمت‌های نزدیک به زمین در بدن رسوب می‌کند.
وقتی سودا در قسمت تحتانی و پس سر رسوب می‌کند شخص در پس سر و گردن خود احساس سردرد و گرفتگی دارد و صبح هنگام پس از برخاستن از خواب این احساس را پیدا می‌کند.
- سعی کنید هنگام شب از غذاهای فست فودی، گوشت گاو، قارچ، سس‌های سنگین و سفید، عدسی و بادمجان استفاده نکنید.
این مواد غذایی باعث غلبه سودا و ایجاد سردرد و خواب نا آرام در شب می‌شود.
- سعی کنید فیلم‌های کمدی و کارتن ببینید؛ از دیدن فیلم‌های ترسناک یا فکری و معمایی اجتناب کنید. ترس و واهمهه برای این گروه از افراد بسیار بد است.
- به موسیقی‌های ملایم و نسبتاً شاد گوش دهید.
- محیط‌های شاد و فرخ بخش برای خود ایجاد کنید.
- از رنگ‌های شاد، سفید صورتی و زرد استفاده کنید.
- حجامت نکنید زیرا حجامت گرمی و تری را از بدن خارج می‌کند. با انجام حجامت سودا غلیظ‌تر شده و مشکل‌های بیشتری برایتان ایجاد می‌شود.
- از خوردن سس سفید و قرمز و رب گوجه حتی المقدور پرهیز کنید.
- از خوردن کلم اجتناب کنید زیرا کلم ایجاد سودا می‌کند.
- از خوردن میوه‌های ترش، ترشی و سرکه، لیموترش و آبغوره اجتناب نکنید.
- آب یخ استفاده نکنید؛ یخ تولید سودا می‌کند.
- غذاهای گرم و مایع مانند آبگوشت، حریره بادام، فرنی و شیر برنج را جایگزین وعده غذایی خود کنید.
- از گوشت پرندگان کوچک (گوشت پرندگان کوچک گرم است) مانند کبک و بلدرچین استفاده کنید.
- گاهی اوقات از گوشت شتر و شتر مرغ در حد کم استفاده کنید.
- به هیچ وجه گوشت ماهی نخورید؛ گوشت ماهی سرد و مناسب این گروه از افراد نیست.
- از سیب گلاب، شیره انگور، انبه، خربزه، عسل و نبات استفاده کنید.
- پیش از خواب آب سیب را با دو قاشق شیره انگور، مخلوط کنید و بخورید.
- شب هنگام قبل خواب یک قاشق شیره انگور و صبح زود ناشتا 5-7 عدد مویز بخورید.
- انجیر را در گلاب خیس کنید (این کار باعث مرطوب شدن و ملین شدن آن می‌شود) و آن را میل کنید؛ خوردن آن از ابتلا این افراد به یبوست پیشگیری می‌کند. یبوست مانع دفع سودا و موجب تولید سردرد می‌شود.
- از چای دارچین، زعفران و زنجفیل استفاده کنید اما زیاده‌روی نشود چون باعث خشکی بیش از حد و تغلیظ و عدم دفع سودا می‌شود.
- شب‌ها می‌توانید از دم کرده بادرنجبویه، اسطوقدوس، گل گاو زبان یا سنبل الطیب استفاده کنید.
این دم نوش‌ها برای تقویت مغز و اعصاب خوب هستند. حالت افسردگی و توهم را نیز که در غلبه سودا زیاد دیده می‌شوند، کمتر می‌کند.
هر شب می‌توانید یکی از این دم نوش‌ها را استفاده کنید یا با یکدیگر مخلوط کنید.
- به صورت موضعی از روغن بابونه، سیاه دانه و بادام شیرین استفاده کنید یا این روغن‌ها را مخصوصاً هنگام شب و صبح داخل بینی‌تان بچکانید.
این روغن‌های با طبع گرم، سردی را از منطقه سر کم می‌کند. بهتر است پیش از خواب، روغن بابونه به داخل بینی چکانده شود اما اگر فردی احساس می‌کند که حرارت آن موجب به تأخیر افتادن خواب اش می‌شود می‌تواند از بادام شیرین استفاده کند.
- از بخور بابونه، آویشن، مرزنجوش و رازیانه استفاده کنید.
- اگر سودایتان بیش از حد است به پزشک مراجعه کنید تا با تجویز داروهای قوی‌تر سودای زائدتان را دفع کند.
کلیه موارد فوق برای افراد با مزاج سرد و خشک و در اقلیم‌های کوهستانی یا فصل پاییز مؤکد می‌باشند.
سردردهای ریحی یا گازی را چگونه کنترل کنیم؟
منظور از بخار یا ریح، گازهایی هستند که به دنبال تأثیر حرارت بدن در رطوبت‌های موجود در بدن و مخصوصاً در سیستم گوارش یا اعضای تو خالی (ریه، رحم) تولید می‌شوند که امری دائمی و روزمره و طبیعی است.
اگر به هر دلیل، مثلاً مصرف چیزهای سرد و رطوبتی و یا نفاخ (نخود، لوبیا، باقلا، سیر، پیاز) یا بدعملکردی هضم و سردی گوارش، این گازها به میزان بیشتری تولید شوند یا تغییر ماهیت دهند، مشکلاتی در بدن ایجاد می‌شود از جمله سردرد یا دردهای جابجا شونده در بدن.
سردردهای ریحی یا گازی بر اثر تجمع گازهای غیر طبیعی در منطقه سر شکل می‌گیرند. خصوصیت این سردردها این است که شخص احساس سبکی در سر داشته، محل سردرد مرتب تغییر می‌کند.
از دیگر علایم آن وزوز گوش و ایجاد باد در گوش است. در سردردهای مادی ناشی از تجمع اخلاط زائد (خون، بلغم، سودا) در سر، شخص احساس سنگینی در سر دارد که با تغییر موقعیت سر مثلاً هنگام دولا شدن یا رکوع و سجود بیشتر خود را نشان می‌دهد.
این افراد احساس سنگینی سر ندارند زیرا ماده غلیظ و سنگین در سر وجود ندارد (ریح و باد سبک است) اما احساس کشیده شدن پوست در سر را احساس می‌کنند.
رایحه درمانی و استشمام بوهای خوش مانند بوی مرزنجوش و گلاب برای این افراد بسیار مفید است.
روغن مالی سر و صورت، اطراف گوش و گردن با روغن‌های تحلیل برنده نفخ و ریح (بابونه) بسیار مفید است همچنین می‌توانند این روغن‌ها را در بینی بچکانند (صبح یک قطره در هر سوراخ بینی و شب یک قطره).
عطسه کردن نیز می‌تواند با ایجاد حرکت و حرارت از یک سو و با باز کردن مجاری و منافذ منطقه سر از سوی دیگر، به دفع این ریاح و گازها کمک کند.
این افراد نباید زیاد از غذاهای نفاخ مانند نخود و لوبیا استفاده کنند زیرا تولید باد می‌کند و ریح را در بدنشان زیادی می‌کند.
مصرف نخود و لوبیای کم پخته شده یا ناپخته، سیر، پیاز و ترخون در بدن ایجاد گاز می‌کنند و باید پرهیز شوند.
