به قلم : پروفسور محمدحسین صالحی سورمقی ، متخصص فارماکوگنوزی ، استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : سرخدار درختی است همیشه سبز كه ارتفاع آن به 15 متر هم می‌رسد. این درخت شاخه‌های زیاد و برگ‌هایی باریك و بلند دارد كه با فاصله كم بر روی محوری قرار گرفته‌اند. سطح رویی برگ‌ها سبز تیره و سطح زیرین سبز روشن است و طول آنها حداكثر3 سانتی‌متر و عرض‌شان 3 میلی‌متر میباشد. گل‌های سرخدار بدون جام گل و كاسبرگ است كه به صورت نر و ماده مجزا بر روی دو پایه قرار می‌گیرند. این گل‌ها تا دوازده پرچم دارند و گل ماده حاوی یك تخمك است كه درون پیاله‌ای جای دارد و پس از رشد به میوه‌ا‌ی سته‌مانند و قرمزرنگ تبدیل می‌شود.
این درخت بیشتر در آسیا از جمله ایران (در شمال و نواحی جنگلی) و مناطق مدیترانه می‌روید. نام‌های محلی این درخت در مازندران و گرگان «سرخدار»، «سرخه‌دار» و «سخدار»، در كتول، «سوختال» و در سخت‌سرو آستارا «سیردار» است.
تاریخچه:
سلت‌ها تیرهای خود را جهت مسموم كردن عصبی با شیره درخت سرخدار آغشته می‌كردند. آلكالوئید تاگزین به عنوان ضداسپاسم استفاده شده است. در گذشته، تنتور برگ درخت سرخدار را برای درمان روماتیسم، بیماری‌های كبدی و مجاری ادرار به كار می‌بردند.
از مردم قدیم اروپای غربی گروهی از آنها (سلت‌ها) قبل از ورود رومی‌ها در بریتانیا ساكن شدند. سلت‌ها زمانی كه در اوج قدرت بودند به جنگجویانی بی‌رحم و اسب‌سواران ورزیده شهرت داشتند. آنها همچنین كشاورزانی ماهر بودند كه زمین‌های كشاورزی را به جای وسایل دستی، براساس نظمی خاص با گاو آهن شخم می‌زدند.
بیشتربخوانید:
خواص دارویی فوق العاده گل محمدی
تركیبات مهم:
گیاه كامل بدون میوه‌های گوشتدار قرمز براق حاوی حداقل 19 آلكالوئید تاگزان میباشد كه معروف‌ترین آنها تاگزین است. آلكالوئیدهای دیگری از جمله میولوزین، افدرین، آلكالوئیدگلوكزیدهای تاگزی كاتین، پاكلی تاگزل و مشتقات مربوطه و پیگمان‌هایی نیز در درخت وجود دارند.
شركت بریستول میرز آمریكا در سال‌های اخیر از FDA (اداره نظارت بر مواد غذایی و دارویی آمریكا) مجوز ساخت داروی تاگزو یا پاكلی تاگزل را اخذ و آن را به بازار عرضه كرد. این دارو در درمان سرطان تخمدان بسیار موفق است. برای آنكه درختان سرخدار در جهان به خاطر تهیه دارو از بین نروند، مقداری از ماده مذكور از شاخه و برگ‌های درخت استخراج می‌شود. در بسیاری از مناطق برای كاشت این درخت برنامه‌ریزی شده و فعالیت برای تهیه تاگزول از طریق سنتز پی‌نن كه در انواع درخت كاج وجود دارد از جمله راهكارهایی است كه در دست انجام میباشد. ماده پاكلی تاگزل با مقادیر كاملاً متفاوت، از 00003/0 تا 069/0 درصد، در درختان نقاط مختلف جهان وجود دارد. محصول تجاری این آلكالوئید كه به صورت فرآورده‌ای تزریقی تهیه می‌شود، به نام تاگزول مشهور است.
داروشناختی و اثرات مهم
محصول تاگزول ابتدا در آمریكا مورد استفاده قرار گرفت، سپس در بعضی كشورها و در حال حاضر در بیشتر كشورهای جهان عرضه می‌گردد.
گرچه این محصول ابتدا از گونه بروی‌فولیا به دست می‌آمد، ولی امروز از چندین گونه سرخدار استخراج می‌شود. تاگزول در اكثر موارد تأثیر بسیار خوبی داشته است.
عوارض جانبی این دارو بسیار معدود است و ممكن است باعث راش پوستی، اسپاسم برونش‌ها و یا آنافیلاكسی شود. این تظاهرات با مصرف آهسته(تزریق با مدت طولانی) آن به صورت انفوزیون بین 6 تا 24 ساعت از بین می‌رود و یا بسیار كم می‌شود.
سمیت و عوارض جانبی:
درخت سرخدار از گیاهان سمی محسوب شده و مصرف خوراكی آن در مواردی باعث سرگیجه، استفراغ، خشكی دهان، كاهش فشار خون، گشادی مردمك چشم، قرمزی یا كبودی لب‌ها، بیهوشی و كرامپ (دل درد) می‌شود. همچنین، با مصرف این گیاه ممكن است راش پوستی ایجاد شود و در مواردی پوست كمرنگ و یا سیانوتیك (سیاه رنگ) شود.
از دیگر عوارض آن كاهش ضربان قلب، كما و مرگ در اثر ضعف قلب و یا اختلال در سیستم تنفسی میباشد. 50 تا 100 گرم از برگ‌های تازه سرخدار می‌تواند باعث مرگ یك انسان بالغ گردد. مواردی از مرگ در اثر نوشیدن چای سرخدار گزارش شده است.
در مسمومیت‌های با سرخدار باید زغال فعال خورانده و معده به‌سرعت تخلیه و شست‌وشو شود.
بیشتربخوانید:
گل ایرانی ؛ خواص ایرانی!
موارد استفاده:
در قدیم از گیاه سرخدار برای درمان روماتیسم، مشكلات كبد و امراض دستگاه ادراری استفاده می‌شده است كه به علت سمیت آن، امروز كمتر استفاده می‌شود.
در حال حاضر مهم‌ترین كاربرد این گیاه به عنوان ضد سرطان است كه از فرآورده‌های تزریقی آن در سرطان‌های تخمدان، پستان و ریه استفاده می‌شود.
در سال‌های اخیر محصول جدید دیگری به نام تاگزوتر از گیاه سرخدار به بازار دارویی عرضه شده كه مشتقی از پاكلی تاگزل است و از سرخدارهای انگلیسی استخراج می‌شود.
طریقه و میزان مصرف:
همان طور كه اشاره شد به علت سمیت بالای گیاه سرخدار از آن به طور مستقیم استفاده نمی‌شود و فقط فرآورده‌های تزریقی آن، زیر نظر متخصصین سرطان تجویز می‌گردد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
سقط‌كننده، ضد سرطان، ضد ملانوما، ضد میتوتیك، تقویت‌كننده قلب، تولیدكننده آریتمی، معرق، مسهل، شیرافزا، تندكننده حركات قلب، سمی و دارای سمیت قلبی.
نكات قابل توجه:
دوگونه سرخدار در جهان وجود دارد: گونه‌ای به نام «باكاتا» كه سرخدار اروپایی گفته می‌شود و گونه دیگر به نام «بروی فولیا» كه به سرخدار غربی مشهور است. گونه‌ای كه در كشور ایران وجود دارد «باكاتا» میباشد.
در مورد هر دو گونه سرخدار تحقیقاتی انجام گرفته و مشخص شده است كه هر دو حاوی آلكالوئیدها به‌خصوص تاگزول می‌باشند. البته كمیت مواد مؤثر بر حسب شرایط آب و هوا و ناحیه جغرافیایی با یكدیگر متفاوت است.
امروزه داروهای تزریقی تهیه‌شده از سرخدار برای درمان سرطان‌های پستان، دهانه رحم، تخمدان، پوست و موارد دیگر به كار می‌رود.
در یك طرح تحقیقاتی نمونه‌هایی از گیاه سرخدار جنگل‌های شمال ایران (پنج ناحیه) در سال 1375 توسط نگارنده و همكاران مورد آزمایش قرار گرفت. در این طرح كه با همكاری یك ایرانی مقیم كانادا انجام گرفت، مشخص شد كه برگ و سرشاخه‌های سرخدار ایران (Taxus baccata) مقدار قابل توجهی آلكالوئیدها و از جمله تاگزول دارند.
یكی از موفق‌ترین تحقیقات در زمینه تهیه داروهای ضد سرطان در قرن اخیر، كه باعث نجات بسیاری از بیماران سرطانی می‌شود، كشف داروهای تهیه‌شده از سرخدار است كه كمتر از ده سال از ورود آنها به بازار پزشكی می‌گذرد.
با توجه به اینكه چوب تنه درخت سرخدار بسیار باارزش بوده و از استحكام خاصی برخوردار است، از آن برای ساخت پایه‌های خانه‌های روستایی و جنگلی و تهیه صنایع چوبی استفاده می‌شد؛ از طرفی به دلیل سمیت آن برای دام و انسان و مبارزه با رشد آن، قسمت اعظم این درختان در جنگل‌های شمال از بین رفته و در حال انقراض بود؛ اما خوشبختانه با توجه به ارزش بالای این درخت طرح‌هایی در جهت تجارت و گسترش آن از چند سال پیش در نقاط مختلف جهان و ایران شروع شده است.
با توجه به رشد كند درخت سرخدار و نیز میزان بسیار ناچیز آلكالوئیدهای ضد سرطان آن، برای تهیه داروهای مربوطه هزینه‌های زیادی جهت كشت، استخراج مواد، خالص‌سازی و مراحل دیگر آن صرف می‌شود؛ به همین دلیل این داروها قیمت سرسام‌آوری دارند و شاید بتوان گفت مواد مؤثر این گیاه در حال حاضر گران‌ترین ماده اولیه و داروی جهان هستند.
