به قلم : پروفسور محمدحسین صالحی سورمقی ، متخصص فارماکوگنوزی ، استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: زینیان، زنیان
نام علمی: Trachyspermum copticum
نام عمومی: Ajowan، Carum، Bishop’s weed
نام عربی:انیسون بری
نام فرانسوی: Ajowan
نام آلمانی: Ammeysamen
نام‌های مترادف:Trachyspermum ammi
و Ptycholis ajowan و Carum copticum
و Ammi copticum
نام خانواده: Umbelliferae (چتریان)
گیاه‌شناسی
زینیان گیاهی است علفی، بوته‌ای و یكساله كه ارتفاع آن تا 90 سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌ها دارای بریدگی و تقسیمات زیادی هستند؛ به طوری كه بسیار ظریف و نازك می‌باشند. گل‌ها كوچك و سفیدرنگ و به صورت چتر مركب بر روی سرشاخه‌ها قرار دارند. اشعه‌های چتر گل‌ها تقریبا مساوی و كوتاه و در محل اتصال به هم دارای براكته‌هایی می‌باشند.
قسمت مورد استفاده گیاه میوه‌های آن است. این میوه‌ها كوچك، بیضی‌شكل و به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای بوده و دارای اسانس با بوی نافذ و مشابه آویشن می‌باشند. بر روی میوه‌ها پنج خط طولی نازك وجود دارد كه روشن‌تر از رنگ میوه هستند. زینیان به صورت خودرو در نواحی شرقی هندوستان، ایران و مصر می‌روید و در همین نواحی و بسیاری از نقاط با آب و هوای مشابه كشت نیز می‌شود. مهم‌ترین مناطق رویش این گیاه در ایران سیستان و بلوچستان، آذربایجان، اصفهان، خوزستان، فارس، كرمان و خراسان است.
بیشتر بخوانید:
آشنایی با خواص جادویی زنیان
تركیبات مهم
میوه‌های گیاه حاوی 2 تا 4 درصد اسانس می‌باشد. مهم‌ترین اجسام اسانس شامل تیمول به میزان 35 تا 60 درصد، پاراسیمن، گاماترپی‌نن، آلفا و بتا پی‌نن، دی‌پنتن، آلفا ترپی‌نین و كارواكرول است. گذشته از تركیبات اسانس، تركیبات گلوكز یدی و ساپونینی نیز در گیاه وجود دارد. گزارش‌هایی از وجود میزان قابل توجهی كارون در زینیان وجود دارد.
داروشناختی و اثرات مهم
زینیان از قدیم به عنوان ادویه و نگهدارنده مواد غذایی مورد استفاده بوده است. همچنین در تهیه پودر كاری، ترشیجات، بیسكویت و مواد خوراكی دیگر به كار می‌رود.
این گیاه در صابون‌سازی و عطرسازی كاربرد دارد. از اسانس آن تحت نام آجوان اویل در هندوستان به عنوان یك ضد‌میكروب قوی (مشابه تیمول) استفاده می‌شود. همچنین از آن به عنوان ضدقارچ پوستی و ضد نزله تنفسی میتوان استفاده كرد. از رایحه این گیاه، كه از میوه‌های آن به دست می‌آید، در دهان‌شویه‌ها و خمیردندان‌ها استفاده می‌گردد.
یكی دیگر از كاربردهای زینیان به عنوان ضدكرم و ضدحشره است. محصولات زینیان به اشكال پودر، دئودرانت، پماد، لوسیون و محلول در بازار عرضه می‌شوند.
دانه زینیان می‌تواند علیه بعضی میكروب‌ها از جمله سالمونلا تیفوزا، میكروسپوریوم پیوژنز و اشرشیاكلی اثر كند.
از زینیان در طب آیورودا استفاده‌های زیادی به عمل می‌آید؛ از جمله به عنوان ضداسپاسم، درمان امراض ریه، تسكین روماتیسم، ضد‌سرماخوردگی، ضد‌سرفه، ضد‌تب و ضدیبوست.
طریقه و میزان مصرف
پودر: میتوان روزانه 3 تا 6 گرم پودر دانه‌ها را به طرق مختلف یا همراه با غذا مصرف نمود. با وجودی كه دانه‌ها ریز هستند، برای اثربخشی بیشتر لازم است پودر شوند تا مواد آنها در بدن بهتر استخراج گردد.
عصاره خشك: عصاره خشك دانه‌های زینیان را میتوان روزانه 125 میلی‌گرم مصرف نمود.
عصاره مایع (تنتور): از عصاره مایع زینیان میتوان روزانه تا 6 میلی‌لیتر مصرف كرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
ضداكسیدان، ضد‌تب، ضد‌میكروب، ضداسپاسم، افزایش‌دهنده قوای جنسی، ضد‌نفخ، ضد‌آسم، ادرارآور، معرق، خلط‌آور، قاعده‌آور، ضدقارچ، محرك معده، كاهش‌دهنده پرفشاری خون، مسهل، شیرافزا، پاراسمپاتومی‌متیك، مقوی معده و كرم‌كش.
بیشتربخوانید:
زنیان (نانخواه) در طب سنتی
نكات قابل توجه
از میوه زینیان اسانسی به نام آجوان‌اویل استخراج می‌شود كه مصارف زیادی دارد. یكی از مصارف مهم این اسانس استخراج ماده تیمول از آن است.
با توجه به اینكه ماده اصلی اسانس زینیان تیمول می‌باشد، میتوان انتظار داشت تعدادی از خواص زینیان و آویشن مشترك باشد، زیرا ماده اصلی اسانس آویشن نیز تیمول است.
با توجه به اینكه در اكثر آویشن‌های دنیا میزان تیمول بین 20 تا 30 درصد و میزان اسانس آن تا حدود 2 درصد گزارش شده، میزان اسانس در دانه زینیان از 4 تا 9 درصد و میزان تیمول آن 40 تا 50 درصد گزارش شده است كه این تغییرات مربوط به شرایط آب و هوایی محل رویش گیاه می‌باشد.
در یك تحقیق كه به صورت پایان‌نامه دكتری داروسازی در سال 1375 توسط نگارنده و همكاران در دانشكده داروسازی تهران انجام شد، زینیان موجود در بازار ایران برای اولین بار مورد بررسی اسانس و خرده‌نگاری قرار گرفت. در این تحقیق مشخص شد كه میزان اسانس میوه‌های این گیاه 4 درصد و مهم‌ترین ماده آن (تیمول) 45 درصد می‌باشد. اجسام اصلی دیگر این اسانس شامل گاماترپی‌نن به میزان 5/22 درصد، بتا پی‌نن به میزان 22 درصد و تركیبات دیگر از جمله آلفا‌پی‌نن،سابی‌نن و پاراسیمن با مقادیر كمتری در اسانس وجود دارند.
