به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: بید
نام علمی: salix alba
نام عمومی: white willow
نام انگلیسی: white willow
نام عربی: اسبیدار
نام فرانسوی: saule – blanc
نام آلمانی: weide
نام خانواده: salicaceae (بید)
بیشتر بخوانید:
آشنایی با خواص و مضرات رازیانه
گیاه‌شناسی:
بید درختی است دائمی كه ارتفاع آن به 15 متر و حتی بیشتر می‌رسد. اصولاً در نواحی پر‌آب مانند كنار جویبارها می‌روید. برگ‌های این درخت، دراز، باریك و نوك‌تیز می‌باشد و چون پشت و روی آنها را تارهای سفید و براقی پوشانده است، به رنگ سفید نقره‌ای دیده می‌شوند. به همین دلیل این‌گونه را، كه آلبا نامگذاری كرده‌اند، به راحتی می‌توان از گونه‌های دیگر تشخیص داد.
كمی پس از رویش برگ‌ها گل‌های آن به صورت شاتون‌هایی ظاهر می‌شوند كه بر روی پایه‌های نر و ماده قرار می‌گیرند. قسمت مورد استفاده بید پوست آن است و از برگ و شاتون‌های آن گاهی استفاده می‌شود. پوست بید در تجارت به صورت نوارهایی به قطر حدود یك میلی‌متر و طول چندین سانتی‌متر به فروش می‌رسد كه این گونه از بید در اكثر نقاط ایران می‌روید. غیر از این گونه، از گونه‌های دیگر بید كه شرح داده می‌شود استفاده دارویی به عمل می‌آید.
تاریخچه:
پوست درختان بید اروپایی از قرن‌ها پیش برای درمان تب، سردرد، دردهای دیگر و التهاب مفاصل به كار رفته است. بیدهای آمریكای شمالی نیز در طب بومی استفاده می‌شد. تعداد زیادی از درختان بید دارویی اروپا به آمریكا معرفی شده ولی پرورش داده نشده‌اند. در اواخر قرن نوزدهم، اسید سالیسیلیك در بسیاری از جاها به طور گسترده‌ای به جای پوست بید به كار می‌رفت و مشخص شد كه آسپیرین به دست آمده از آن دهان و معده را كمتر تحریك میكند.
بیشتربخوانید:
مسکن های گیاهی برای درمان دل درد
6گیاه که شما را مقابل آنفولانزا بیمه می‌کند
تركیبات مهم:
مشتقات سالیسیلاتها از اولین مواد شناخته‌شده پوست بید هستند. سالیسیلیك اسید را می‌توان در اكثر گونه‌های بید یافت. مهم‌ترین تركیبات سالی‌سیلات پوست بید سفید گلوكزیدهای استرفنلی سالی‌كورتین و گلوكزید سالی سین است. سالی سین پس از خوردن در روده هیدرولیز می‌شود و تولید سالی ژنین میكند. سالی ژنین نیز در روده جذب و سپس اكسید شده و به اسید سالیسیلیك تبدیل می‌شود.
سالی‌كورتین و سایر سالیسیلات‌های وابسته به آن از نظر شیمیایی ناپایدار هستند و برای مثال، ممكن است در آب جوش تخریب شوند؛ به همین دلیل در تهیه چای آنها باید دقت كرد. همچنین، برای جلوگیری از كاهش مواد مؤثر، در خشك كردن آنها باید دقت نمود.
نتیجه تحقیقات نشان می‌دهد كه مجموع سالیسیلات‌های برگ بید باید بیشتر از 1 درصد از وزن خشك آن باشد. رسیدن به این استاندارد در تمام گونه‌های بید و در شرایط آب و هوایی مختلف دشوار است.
اندازه‌گیری سالیسیلاتها در پوست بید با روش‌های اسپكتروفتومتری، تین لایر كروماتوگرافی و اچ پی ال سی بعد از عملیات دگلی كوزیلِیشن صورت می‌گیرد. همچنین با روش كاپیلاری الكترو فورز تركیبات دیگری از جمله گلوكزید نارینژنین، اولیگومریك پروسیانیدین‌ها و تانن‌های غلیظ از پوست بید جدا شده‌‌اند.
بیشتربخوانید:
درمان های دارویی بیماری نقرس
داروشناختی و اثرات مهم:
استرگلوكزیدهای سالی‌كورتین، ترمولاسین و فراژی‌لین می‌توانند پیش‌ساخت‌های سالیسیلیك اسید باشند. این مواد بدون آنكه التهابی در دستگاه روده‌ای - معده‌ای ایجاد كنند وارد جریان گردش خون می‌شوند. فارماكوكینتیك مشتقات اسید سالیسیلیك كاملاً مطالعه شده است.
سالیسیلیك اسید آنزیم سیكلواكسیژناز را مهار میكند كه باعث توقف ساخت پروستاگلاندین می‌شود. خاصیت ضد التهاب ترمولاسین به تازگی مورد مطالعه قرار گرفته است (ترمولاسین مشتقی از سالی‌سین است). مطالعات كلینیكی نشان داده است كه فرآورده‌های پوست بید تأثیر متوسطی روی آرتریت‌ها دارند.
عوارض جانبی:
تاكنون عوارض جانبی از مصرف پوست بید گزارش نشده است، ولی مصرف همزمان آن با سالی سیلات‌های مصنوعی و نیز با آسپرین باید با احتیاط صورت گیرد. همچنین، مبتلایان به زخم‌های گوارشی باید در مصرف آن دقت كنند.
طریقه و میزان مصرف:
دم‌كرده پوست بید: 5 گرم از پوست له و یا پودر شده را در یك لیوان آب جوش ریخته و مانند چای می‌گذاریم به مدت 15 تا 20 دقیقه دم بكشد همچنین می‌توان در ظرف را گذاشت و در كناری قرار داد تا خودش دم بكشد. نیم ساعت پس از دم كشیدن آن را صاف كرده و مصرف می‌كنیم.
جوشانده: 5 گرم از له‌شده پوست بید را به مدت 5 دقیقه با یك لیوان آب می‌جوشانیم، سپس آن را صاف كرده و مصرف می‌كنیم. دم‌كرده و جوشانده پوست بید را می‌توان تا سه نوبت در روز مصرف كرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، كاهش‌دهنده میل جنسی، ضد پروستاگلاندین، ضد ورم، ضد تب، ضدرماتیسم، قابض، ضد میكروب، مسكن و افزایش‌دهنده اثر ضد بارداری.
نكات قابل توجه:
1 – از پوست گونه‌های دیگر بید مانند سالیكس پورپوره‌آ، سالیكس فراژی‌لیس و گونه آلبا استفاده دارویی به عمل می‌آید.
2 – پوست شاخه‌های مسن بید مقادیر كمی ماده مؤثر دارد. بهترین شرایط و تأثیرات را پوست شاخه‌های كمتر از سه سال دارند.
3 – شرایط آب و هوایی و جغرافیایی محل رویش در كمیت و كیفیت مواد مؤثر پوست بید مؤثر است. بنابراین، پوست بید همه مناطق و همه درختان با سنین مختلف و در هر شرایط زمانی، اثرات قاطع و یكسانی ندارد.
4 – برای استخراج هر چه بهتر مواد مؤثر پوست بید باید آن را پودر و یا له كرد تا دم‌كرده یا جوشانده مؤثرتر باشد.
5 – گونه دیگری از بید به نام علمی سالیكس دیس‌كلر و نام عمومی پاسی‌ويلو وجود دارد كه مانند بید معمولی از پوست آن استفاده می‌شود. مهم‌ترین اثرات پوست این گونه، كاهش چسبندگی پلاكت‌ها، ضد سرطان، ضد درد، ضد تب، قابض، قطع خونریزی و افزایش‌دهنده شیر است. ظاهراً این‌گونه بید در ایران وجود ندارد.
6 – در منابع فارسی سیزده گونه بید در ایران گزارش شده كه در مورد مواد و اثرات دقیق دارویی پوست آنها تحقیق نشده است. بنابراین، در آینده باید همه این گونه‌ها مورد تحقیق قرار گیرند تا گونه‌های دارویی مهم شناخته و ارزش آنها در مقایسه با گونه‌های مشابه در دنیا بررسی و ارزیابی شود.
7 – یكی از تفاوت‌های مهم پوست بید و آسپرین عوارض جانبی آنهاست. چنانچه در مصرف قرص آسپرین دقت نشده و یا به مقدار زیاد یا مدت طولانی مصرف شود، ممكن است باعث زخم معده گردد؛ در صورتی كه در پوست بید مقدار زیادی مواد تاننی وجود دارد كه از این عارضه جلوگیری می كند. تانن‌ها تركیبات قابضی هستند كه در درمان سوختگی و زخم‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. بنابراین، پوست بید ضمن داشتن تركیبات سالی‌سیلات به عنوان ضد درد و ضد تب مؤثر است و اثرات جانبی این مواد توسط تانن خنثی می‌شود.
8 – نام دیگر بید خلاف (نام عربی) می‌باشد كه در كتاب رازی و ابن‌سینا نیز از آن یاد شده است. دلیل انتخاب این نام برای بید در كتاب الحاوی رازی چنین بیان شده است: «اصولاً موادی كه تلخ‌مزه هستند، دارای طبعی گرم می‌باشند؛ در صورتی كه بید با وجود تلخ بودن طبع سرد دارد و چون خلاف دیگر گیاهان می‌باشد، به این نام شهرت یافته است.»
9 – در كتاب ابن‌سینا در مورد اثرات مهم بید چنین نوشته شده است:
«گیاه بید بیابانی یا خلاف، به عنوان ضماد جهت جلوگیری از خونریزی به كار می‌رود. خاكستر آن مخلوط با سركه برای از بین بردن زگیل مفید است. شكوفه و آب آن مسكن سردرد است. آبش در علاج مشكلات كبد و بیماری یرقان مفید می‌باشد.»
