دکتر سید مهدی میرغضنفری : پزشک، دکتری تخصصی ؛(PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی - عضو هیات علمی و معاون پژوهشی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ارتش
تنظیم و گردآوری : مریم قره گزلو
تحریریه زندگی آنلاین : دو زمان در سال از اهمیت بسیار بالایی در تأثیر بر حالات و سلامتی انسان برخوردار است: آغاز پاییز و آغاز بهار؛ چون در این دو وقت، حرارت هوا به‌طور فاحش (از گرمی به سردی و برعکس) تغییر می‌كند، اما بین فصول پاییز و زمستان یا بین بهار و تابستان تغییر حرارت خیلی زیاد نیست و فقط قدری حرارت تغییر می‌کند. بنابراین رعایت تدابیر سلامتی در این دو زمان هم بسیار مهم است. فصل بهار، مزاج گرم و تر دارد، یعنی طبیعت و بدن به سمت گرمی و تری حركت می‌كنند، بنابراین باید مصرف خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های گرم و تر (مانند نان، گوشت‌ها، برنج، مواد شیرین و شیرینی‌ها) كاهش پیدا كند. در زمستان امکان خوردن غذاهای پرحجم و پرانرژی تا حدی وجود دارد (چون هوا سرد بوده و قدرت هضم نیز بالاست)، اما در بهار نه! بهار، فصل پاكسازی بدن از مواد زائد جمع شده در آن بر اثر مصرف خوراک‌های سنگین در فصل زمستان می‌باشد و لذا باید ورودی بدن محدود شود. شاید یكی از علل خوردن ماهی در رسم شب عید به همین دلیل باشد، چون ماهی یك گوشت سبك و خنك است.
نوشیدنی‌های مناسب فصل بهار
در فصل بهار مصرف میوه‌ها، شربت‌های کم شیرین رو به خنكی (مانند شربت به لیمو، آبلیمو، سكنجبین رو به ترش، زرشك، انار، آلو و تمبرهندی تازه) مفید است. برای تهیه این شربت‌ها باید مثلاً مقداری تمرهندی یا زرشك را چند ساعت خیس كرد. بعد دست‌ها را شسته و دستكش یكبار مصرف به دست کرده و آنها را در ظروفی كه حالت توری مانند دارند، چنگ بزنند تا لِه و با هم مخلوط شوند.
با صاف كردن آن از صافی، عصاره خارج می‌شود. مقداری (حدود یک‌سوم تا یک‌پنجم حجم آن، بسته به اندازه تمایل به شیرینی و ترشی) شكر یا پودر قند به آن اضافه شود. روی حرارت ملایم آن را هم بزنند تا کم‌حجم و غلیظ شود.
به این ترتیب شربت به دست می‌آید. مصرف این شربت در روزهای آخر زمستان و اول بهار مفید است.
می‌توان به این شربت مقداری خاكشی هم افزود. خاكشی تمیزكننده و دفع‌كننده مواد زائد و خنك‌كننده بدن است و برای كبد نیز بسیار مفید است.
استفاده از خاكشی در آب دمای اتاق یا كمی ولرم، نیز لینت مزاج می‌دهد که خود باعث پاکسازی بدن از مواد زائدی که در طول زمستان در بدن جمع شده‌اند می‌شود.
غذاهای مناسب فصل بهار
خوردن آش آلو، آش سكنجبین، آش انار، آش دوغ (آش‌های رو به خنك)، آش‌های حاوی آب یا عصاره زرشك یا انار یا سماق در فصل بهار مفید است.
این آش‌ها بهتر است بیشتر حاوی سبزیجات تازه و دارای مقدار کمی لپه و برنج باشند. می‌توان گوشت‌های لطیفی مثل بال یا گردن مرغ یا مختصری از گوشت چرخ‌کرده و قلیه شده بره در آن استفاده نمود.
در نیم ساعت آخر پخت آش، یكی از موارد گفته شده (مثلاً یك فنجان آب‌غوره، آب انار، آب‌زرشک، سكنجبین ملس یا آبلیمو) را می‌توان اضافه نمود. می‌توان به آش‌ها تنوع داد و هر روز یكی از این موارد را اضافه كرد.
این غذا به‌ویژه برای افراد چاق و تنومند با مزاج گرم و برای اكثر افراد در این فصل مفید است، ولی افراد باید سعی كنند هنگام مصرف این آش نفخ نداشته باشند، چون این آش ممكن است باعث افزایش نفخ شود. درصورتی‌که معده فرد سرد است، مصرف این آش باید به بعد از رفع مشکل معده موکول شود.
گاهی به افراد چاق و تنومند توصیه می‌شود حدود 2 هفته هر وعده از این آش استفاده كنند، اما به برخی افراد توصیه می‌شود هفته‌ای 2-3 بار از این آش استفاده نمایند.
در كل استفاده از ملین‌ها و ایجاد اسهال نسبی در فصل بهار خوب است. این آش‌ها هم ملین و خنك هستند.
استفاده از سبوس در بهار بسیار مفید است. همچنین می‌توان آلو یا پودر سبوس گندم یا برنج را در یك فنجان آب ریخت و در صورت نفخ نداشتن معده، صبح ناشتا یا نیم ساعت بعد از غذا از آن استفاده كرد.
استفاده از كاهو سكنجبین، میوه‌ها و سبزیجات هم در این فصل بسیار توصیه می‌شود.
در فصل بهار چه نوع گوشتی مصرف کنیم؟
كیفیت گوشت گوسفندها در این فصل خوب نیست، چون گوسفندها در محل‌های نگهداری بوده‌اند و پروار شده، چربی گرفته و به چرا نرفته‌اند (مگر در مناطق گرمسیری)، بنابراین در اواخر زمستان كیفیت گوشت گوسفند مطلوب نیست و بهتر است از گوشت قرمز در این زمان از سال استفاده نشود. در فصل بهار مصرف گوشت ماهی بیشتر توصیه شده، چون خنك و سبك است. همچنین مصرف گوشت پرندگان هم در این فصل بیشتر از گوشت قرمز توصیه شده است.
ضرورت پاکسازی بدن در فصل بهار
در اوایل بهار، تاكید بر ورود مواد به بدن نیست، بلكه بر خروج مواد زائد از بدن است. اینكه توصیه شده در فصل بهار از ملین استفاده شود، به همین دلیل است.
گفته شده افراد در بهار اگر عادت دارند و اذیت نمی‌شوند به‌ویژه كسانی كه حالت تهوع دارند، گاهی با تحریك گلو و ته حلق، استفراغ کرده و محتویات معده را بالا بیاورند، اما انجام این کار تنها با تجویز پزشک باید انجام شود.
مثلاً افراد می‌توانند یك تا دو لیوان آب گرم با مقدار کمی نمك یا سكنجبین را ناشتا و یکجا بنوشند و با تحریك ته حلق، بالا بیاورند (با نظر پزشك).
در بهار باید طعم‌های شیرین كمتر مصرف شود و مصرف مواد ترش، آبكی و بی‌طعم افزایش یابد. با این كار بسیاری از موارد آلرژی اوایل بهار یا اواخر زمستان، جوش و دمل‌های بهار اتفاق نمی‌افتد.
دلیل این جوش‌ها در بهار این است كه افراد در زمستان پرخوری كرده‌اند و به دلیل سرمای زمستان و انجماد این مواد در بدن هم علائمی دیده نمی‌شود. در بهار چون هوا گرم می‌شود، این مواد که از قبل در بدن جمع شده و رسوب کرده‌اند، شروع به حركت در بدن می‌كنند و ایجاد جوش، عطسه، تحریك پوست، تحریك سیستم تنفسی، آبریزش، تنگی نفس و كهیر (علائم حساسیت و آلرژی) می‌كنند.
باید و نبایدهای حجامت در فصل بهار
در این فصل حجامت (خروج خون از بدن) با تشخیص و تجویز پزشک نیز مورد تاکید است.
بهترین فصل برای حجامتِ پیشگیری، بهار است که هوا معتدل شده و طبیعت مدبّره بدن شروع به پختن و دفع مواد زائد مجتمع شده در بدن از فصل زمستان می‌کند. قبل از اینکه این عمل باعث بروز عوارضی مثل جوش و دمل، آلرژی، خارش بدن، احساس سنگینی و خواب‌آلودگی و... شود، طبیب باید به طبیعت کمک کرده و مواد زائد داخل خون را از بدن خارج کند.
اما ذکر این نکته ضروری است که در طب سنتی ایرانی برای درمان بیماری‌ها، ابتدا باید اصول سبک زندگی شامل خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، شرایط محیطی، ورزش، خواب، دفعات و رخدادهای روانی موردتوجه قرار گیرد؛ سپس می‌توان از داروهای مطرح در طب سنتی با منشاء گیاهی، حیوانی یا معدنی استفاده کرد (با اولویت داروهای مفرد و ضعیف در برابر داروهای مرکب و قوی) و در نهایت به درمان‌های دستی مثل ماساژ و خون‌گیری از طریق فصد، زالو و حجامت پرداخت.
حجامت در جایگاه خود روش درمانی مفیدی است ولی در عین حال می‌تواند مضر باشد. ادعاهای بی‌جا درباره اینکه طب سنتی و حجامت می‌توانند جایگزین واکسیناسیون باشد یا اینکه به‌تنهایی به‌عنوان درمان اصلی بسیاری از بیماری‌ها مؤثر است، اغراق‌آمیز است.
حجامت برای چه کسانی منع شده است؟
حجامت‌های بی‌جا و بیش از حد، مضر هستند. نوع، محل، تعداد و شدت حجامت و خون‌گیری، فقط باید توسط پزشک متبحر در طب سنتی تعیین و اجرا شود.
حجامت برای کودکان زیر ۲ سال و افراد بالای ۶۰ سال توصیه نشده است چرا که استقامت اعضا در کودکان کمتر بوده و حجم خون کم است و در سالمندان نیز چون اغلب خونشان غلیظ است و پوست و گوشت خشکی دارند تنها با حجامت، خون رقیقشان خارج می‌شود، بنابراین؛ احتمال افزایش غلظت خون و خشکی بیشتر مزاج در این گروه سنی زیاد است.
همچنین کسانی که سابقه هموفیلی، کم‌خونی، صرع و سکته قلبی دارند یا در گروه سردمزاجان بوده و خونشان رقیق و کم‌فشار است و مدام دچار سرگیجه و سردرد می‌شوند یا از داروهای شیمیایی وارفارین و هپارین که ضدانعقادند استفاده می‌کنند نمی‌توانند حجامت کنند.
حجامت و روزه‌داری
روزه و حجامت هر دو از روش‌های پاکسازی بدن هستند و طبق یک قاعده طبی که می‌گوید بهتر است دو عمل پاکسازی به‌طور همزمان انجام نشود، توصیه می‌شود از انجام این عمل حین روزه‌داری پرهیز شود مگر در موارد مورد توصیه و تشخیص پزشک. این نکته در مورد فصد و اهدای خون نیز صحیح است.
حجامت در دوران بارداری
خون‌گیری و حجامت در زمان بارداری نباید انجام شوند مگر در موارد خاص به تشخیص پزشک متخصص. علت این است که بدن مادر مشغول تغذیه و نمو دادن جنین بوده و نباید قوای آن را ضعیف کرد. حجامت بانوان در ایّام عادت ماهیانه نیز ممنوع است.
حجامت در مبتلایان به کووید ۱۹
افرادی که به کووید ۱۹ مبتلا شده‌اند نیز باید توجه داشته باشند که در طول دوران بیماری حجامت نکنند. این افراد می‌توانند یک ماه بعد از بهبودی کامل و مشورت با پزشک متخصص طب سنتی حجامت کنند.
حجامت در درمان جوش صورت
در حال حاضر باور غلطی که به نام طب سنتی در زمینه درمان جوش صورت وجود دارد این است که گفته می‌شود تنها خوردن گرمی جات سبب بروز این مشکل می‌شود، درحالی‌که همیشه این مسئله برای همه افراد صدق نمی‌کند.
تجمع هر چهار خلط صفرا، دم، سودا و بلغم در بدن ایجاد جوش می‌کند و بنابراین برای درمان باید ابتدا علت را ریشه‌یابی کرد.
افزایش خلط صفرا در افراد دارای مزاج گرم و خشک شایع بوده و این مسئله سبب ایجاد جوش‌های ریز پراکنده در صورت، بین دو کتف و بالای گردن می‌شود و درصورتی‌که این خلط در بدن بیش از حد باشد، سبب بروز کهیر نیز خواهد شد.
افزایش خلط دم سبب ایجاد جوش‌های درشت چرکی و خونریزی دهنده می‌شود که اصولاً جای عمیقی را بر صورت به‌جای می‌گذارد که با مصرف بیش از حد غذاهایی همچون آبگوشت و کله‌پاچه بروز می‌کند.
جوش‌هایی که به دلیل افزایش خلط بلغم در بدن بروز می‌یابد اصولاً زیرپوستی بوده و سر سفید است.
جوش‌هایی که با افزایش خلط سودا ایجاد می‌شوند نیز در مزاج‌های سرد و خشک و با مصرف فست فود و غذاهای مانده و کنسروی بروز پیدا می‌کنند که اصولاً سرسیاه و زیرپوستی هستند. البته به دنبال ماندن مواد زائد در بدن به‌تدریج ممکن است جوش‌ها تغییر ماهیت داده و رنگ آنها عوض شود. افراد باید برای درمان جوش حتماً به پزشک مراجعه کنند و به جست‌وجوی اینترنتی به‌عنوان راهکاری برای درمان اکتفا نکنند.
انداختن زالو و حجامت قدم اول درمان جوش نیست و اگر ندانسته این کار انجام گیرد، عوارض بیشتری را در بر خواهد داشت.
حجامت برای رفع کمردرد؛ ممنوع
علت شایع پادرد و یا ورم پا، بی‌حسی و خواب‌رفتگی پا و کمردرد به‌ویژه در زنان سالمند، تجمع سردی و رطوبت در بدن است.
پرخوری و عدم تحرک سبب می‌شود که غذا در معده به انرژی تبدیل نشود و این مسئله با افزایش سن، تجمع رطوبت در بدن و مواد زائد را به همراه دارد.
رطوبت به دلیل سنگینی در نیمه تحتانی بیشتر تجمع می‌یابد، این مشکل در افراد دارای مزاج سرد و هنگام زمستان بیشتر بروز می‌یابد.
حجامت به‌هیچ‌عنوان برای این افراد توصیه نمی‌شود، ولی استفاده از روش بادکش و همچنین ماساژ پا و کمر با روغن بابونه، کنجد و زیتون سفارش می‌شود.
تغذیه مناسب در زمان حجامت
حجامت با شکم خالی به‌خصوص صبح قبل از مصرف صبحانه باعث ایجاد ضعف در قوای بدن می‌شود و حجامت بلافاصله پس از صرف غذا سبب نقصان هضم و جذب ماده غذایی می‌گردد. درعین‌حال، یک ساعت قبل و بعد از حجامت نباید شکم پر باشد و غذایی خورده شود. در روز تعیین شده برای خون‌گیری حتماً وعده‌های غذایی (مخصوصاً صبحانه) مصرف شود (ترجیحاً صبحانه عسل یا مربا.... باشد). در غیر این صورت کمی عسل یا خرما میل کنید. برای دفع بهتر مواد زائد از بدن از ۳ روز قبل از حجامت آش آلو، خاکشیر با آب گرم، سوپ جو، آب انار و آب‌زرشک مصرف کنید و از خوردن غذاهایی چون جگر، ماهی، پنیر و تخم‌مرغ بپرهیزید و بعد از حجامت شربت عسل، سکنجبین و عرق کاسنی بنوشید. بعد از خون‌گیری می‌توان تا حدی از غذاها و میوه‌های خون‌ساز (مثل عسل، بادام، زرده تخم‌مرغ، گوشت پرندگان کوچک) یا تسویه کننده خون (انار، زرشک، تمرهندی تازه، آب پنیر طبی و...) استفاده شود.
در چه زمان‌هایی حجامت نکنیم؟
در ایامی که روزه هستید و بسیار بخواب بوده‌اید یا در حال مصرف داروهای آنتی‌بیوتیکی هستید یا کوهنوردی کرده‌اید و یا مقاربت جنسی داشته‌اید و همچنین ۵ روز قبل و بعد از عادت ماهانه حجامت نکنید.
کدام قسمت از بدن حجامت می‌شود؟
حجامت مختص به ناحیه خاصی از بدن نیست و نقاط مختلف بدن را بنا بر نظر پزشک مربوطه برای التیام برخی از مشکلات می‌توان حجامت کرد.
به‌طور مثال "حجامت سر" که از میان دو ابرو تا وسط سر انجام می‌شود به التیام خارش و سنگینی سر، رفع سرگیجه و مشکلات چشم کمک می‌کند اما اگر حجامت ماهرانه نباشد گاهی با عوارضی چون کم فهمی، کم‌حافظه‌گی و فراموش‌کاری همراه خواهد بود.
حجامت "پس سر"، سنگینی پلک‌ها، سر و پیشانی، بوی بد دهان و درد گوش را بهبود می‌دهد.
البته حجامت در ناحیه سر می‌تواند عوارضی در عملکردهای مغزی بر جای گذارد که در روایات نیز اشاره شده است، لذا ضروری است بدون نیاز حقیقی از این کار پرهیز نمود.
با حجامت "زیر چانه"، درد لثه و دندان، درد گلو و جوش‌های چانه بهتر خواهد شد.
همچنین ذکر شده که حجامت "کبد" برای کاهش گرمی و حرارت کبد و دفع سموم مفید است.
حجامت "کلیه" به دفع سنگ کلیه کمک می‌کند و حجامت "انتهای گودی کمر" بیماری‌های مقعد، آماس بیضه، رحم و بواسیر را التیام می‌دهد اما از عوارض آن می‌توان به کاهش قوت و قدرت جنسی مردان اشاره کرد.
از عوارض حجامت توسط افراد ناوارد و غیرمتخصص، پارگی شریان و ورید و همچنین شوک و غش ناشی از حجامت‌های تجویز نشده است.
و مهم‌تر اینکه حجامت مانند سایر خدمات درمانی باید در محیطی با استاندارهای بهداشتی انجام شود.
کلام آخر: اگرچه در فصل بهار به علت تغییراتی در بدن، احتمال نیاز به حجامت بیشتر است، ولی حتماً برای انجام حجامت فصل بهار هم می‌بایست با پزشک مشورت کرد
