دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: ترخون
نام علمی: Artemisia dracunculus
نام عمومی: Tarragon
نام انگلیسی: Tarragon
نام عربی: طرخون
نام فرانسوی: Estragon
نام آلمانی: Estragon
نام مترادف: Artemisia glauca
نام خانواده: Compositae (كاسنی)
بیشتربخوانید:
آشنایی با خواص عرق بوقناق ؛ از درمان دیابت تا کم‌خونی
گیاه‌شناسی
ترخون یا تلخون گیاهی است علفی، پایا و به شكل بوته كه ارتفاع آن گاه تا یك متر می‌رسد. برگ‌ها باریك و نوك‌تیز و به رنگ سبز تیره هستند. برگ‌های قاعده‌ی ساقه‌ی گیاه دارای سه لوب است كه لوب وسط بزرگ و دو لوب كناری كوچك می‌باشند. كاپیتول‌ها كوچك، سبزرنگ و به صورت مجتمع خوشه هستند. ساقه‌ها تقریباً نازك و شكننده می‌باشند كه در اثر شكسته شدن بوی اسانس آنها به مشام می‌رسد. برگ‌های گیاه نیز معطر بوده و رایحه‌ی خاصی دارند. قسمت مورد استفاده‌ی گیاه برگ و شاخه‌های جوان و نرم است كه هنوز چوبی نشده‌اند. مزه‌ی گیاه تازه كمی تند و سوزاننده می‌باشد. برای تكثیر و پرورش این گیاه قطعات ریزوم آن را در زیر خاك قرار می‌دهند كه پس از مدتی جوانه‌هایی از آنها می‌روید و گیاه جدیدی به وجود می‌آید. همچنین، ریزوم گیاه به اطراف گسترش می‌یابد و باعث ازدیاد و تولید گیاهان جدید می‌شود. در كتاب دكتر زرگری منشاء اصلی گیاه ترخون روسیه و نواحی سیبری ذ كر شده است، ولی به علت استفاده‌ی زیاد از آن، اكنون در بسیاری از نقاط جهان و از جمله ایران كشت می‌شود.
تركیبات مهم
ترخون یكی از منابع مهم شناخته‌شده‌ی روتین است. هر 100 گرم ترخون خشك حاوی 295 كالری، 8 گرم رطوبت، 23 گرم پروتئین، 7 گرم چربی، 50 گرم مجموع كربوهیدرات‌ها، 5/7 گرم فیبر، 12 گرم خاكستر، 139/1 گرم كلسیم، 313 میلی‌گرم فسفر، 32 میلی‌گرم آهن، 347 میلی‌گرم منیزیم، 62 میلی‌گرم سدیم، 3 میلی‌گرم پتاسیم، 5/1 میلی‌گرم ریبوفلاوین، 9 میلی‌گرم نیاسین، 81 میلی‌گرم فیتوسترول و بدون كلسترول می‌باشد.
ترخون تازه تا 3/0 درصد اسانس دارد كه حاوی 60 تا 70 درصد متيل كاویكول (استرا گول) و مقداری پارامتوكسی سینامیك آلدهید (ماده‌ی تلخ آن) است. دیگر تركیبات اسانس شامل آلفاپی‌نن، بتاپی‌نن، كامفن، لیمونن، سیس و ترانس اوسی‌من، آلفا فلاندرن، لینالول، اسیدبوتیریك، دلتا 4 كارن، ژرانیول و اوژنول می‌باشد.
در سال‌های اخیر ایزوكومارینی به نام آرتمدینول در گیاه كشف شده است. فلاونوئیدهای مهم آن روتین و كورستین 3 - گلوكوگالاكتوزید است كه به نظر می‌رسد اثرات ضد سرطانی و ضد تصلب شرائین قوی این گیاه مربوط به آنها باشد. عصاره‌ی ترخون در آزمایش‌های حیوانی بر روی موش، توانسته اثرات سرطان‌زایی بنزوپیرون بر روی پوست را مهار كند. همچنین، ترخون خاصیت حفاظت در برابر اشعه‌های خطرناك را نشان داده است.
روتین موجود در ترخون جهت جلوگیری از لخته شدن خون، التهابات، اسپاسم، فشار خون و تصلب شرائین (سفتی جدار رگ‌ها) مؤثر است. در آمریكا مدت‌ها از ترخون برای جلوگیری از تصلب شرائین، فشار خون، دیابت و بروز آلرژی استفاده می‌شد.
بیشتر بخوانید:
فواید اسطوخودوس؛ از تقویت حافظه تا خواب عمیق
داروشناختی و اثرات مهم
مهم‌ترین اثرات درمانی كه در منابع مختلف از ترخون گزارش شده عبارتند از: ضد كرم، ضد نفخ، خواب‌آور، ادرارآور، خنك‌كننده، مقوی معده، ضد التهاب و آماس، مسكن دندان‌درد، ضد سرطان، قاعده‌آور و مسهل. همچنین، برای درمان درد نیش حشرات و خنثی كردن سم آنها و نیز برای گاز سگ هار مفید است.
ابن‌سینا در كتاب قانون راجع به ترخون چنین نوشته است: دارای نیروی مخدر است. رطوبت‌ها را برمی‌چیند و خشك می‌كند و نوعی سردی دارد كه سودمند است. در دهان نگه داشتن آن جهت درمان زخم و جوش درون دهان مفید است. دیرهضم است. اشتهای جماع را نابود سازد.
طریقه و میزان مصرف
ترخون را به صورت سبزی تازه و یا خشك مصرف می‌كنند. نوع تازه‌ی آن در حد مصرف غذایی و خشك آن در حد 1 تا 2 قاشق غذاخوری تا سه بار در روز، به صورت دم‌كرده و یا اشكال دیگر، بلامانع است.
سمیت و عوارض جانبی
در حد مصرف معمولی خوراكی عارضه‌ی جانبی ندارد. از مصرف زیاد ترخون باید خودداری شود، زیرا حاوی درصد بالایی استراگول است كه می‌تواند عوارضی به دنبال داشته باشد.
مصرف در دوران بارداری و شیردهی
در یكی از منابع آمریكایی مصرف این سبزی در زنان حامله منع شده است. در هر صورت، خانم‌های حامله باید به مقدار كم و با احتیاط از ترخون استفاده كنند. میزان دقیق مقدار (كمی) مصرف مجاز خوراكی تازه ترخون در هیچ منبعی ارائه نشده است.
بیشتربخوانید:
شگفتی های تکه چوبی معطر!
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
آلرژی‌زا، ضد درد، ضد میكروب، ضد شكنندگی عروق موئینه، ضد التهاب، ضد تب، ضد اسپاسم، ضد نفخ، ادرارآور، قاعده‌آور، قارچ‌كش، خواب‌آور، مقوی معده، كرم‌كش، ضد سرطان و اشتهاآور.
نكات قابل توجه
ترخون به صورت تازه و خشك جهت طعم و مزه، ادویه‌جات، ترشی، سالاد، سركه، سوپ‌ها، سس‌ها، به همراه گوشت، ماهی و تخم‌مرغ در بسیاری از نقاط جهان استفاده می‌شود. همچنین، در شیرینی‌پزی، عطرسازی و آب‌های آرایشی از آن استفاده می‌گردد.
اسانس ترخون در اثر خشك شدن گیاه و به مرور زمان كمتر می‌شود؛ به همین خاطر در بعضی نقاط آن را در گلخانه پرورش می‌دهند تا همیشه بتوانند از تازه‌ی آن كه دارای اسانس بیشتری است، استفاده كنند. اسانس ترخون بیشتر در كشور فرانسه و به خاطر بو و مزه تولید و عرضه می‌شود كه از برگ‌های آن تهیه می‌گردد.
ترخون فرانسوی و آلمانی مربوط به گونه Draconculus است كه در ایران مصرف دارد. ترخون روسیه مربوط به گونه Draconculoide می‌باشد. نوع فرانسوی و آلمانی حاوی 25/0 تا 1/3 درصد اسانس و نوع روسی حاوی 1/0 تا 1/2 درصد اسانس است.
