دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین : هلیله كابلی درختی است كه ارتفاع آن تا 25 متر می‌رسد. برگ‌های آن تقریباً متقارن، بیضی‌شكل و دراز است كه در قاعده گرد می‌باشند و طول آنها تا 7 و عرض تا 5 سانتی‌متر می‌رسد. گل‌ها به رنگ سفید یا زرد هستند و بوی نامطبوعی دارند و به صورت مجتمع و سنبله در انتهای شاخه‌ها می‌رویند. میوه‌ها گوشتدار و بیضی‌شكل هستند كه پس از خشك شدن به رنگ زرد مایل به خاكستری در می‌آیند. این گیاه در ایران نمی‌روید، ولی از قدیم میوه‌های خشك‌شده آن را به نام هلیله كابلی به ایران می‌آوردند. مهم‌ترین مناطق رشد و تكثیر این گیاه در جهان هند، برمه، سیلان و دامنه‌های هیمالیاست.
بیشتربخوانید:
آشنایی با خواص عرق بوقناق ؛ از درمان دیابت تا کم‌خونی
نام فارسی: هلیله (هلیله‌ی كابلی)
نام علمی: Terminalia Chebula
نام‌های عمومی: Haritali، Chebulic myrobalan
نام انگلیسی: Chebulic myrobalan
نام عربی: اهلیج كابلی
نام فرانسوی: Chebule
نام آلمانی: Myrobalan enbaum
نام‌های مترادف: Myrobalanus chebula و Terminalia gangelica
نام خانواده: Combretaceae (بادام هندی)
تاریخچه
پوست آرجونا (هلیله) در طب هندی، بیش از 3000 سال، جهت درمان بیماری‌های قلب به كار رفته است. مردم این كشور از هلیله نیز برای هضم غذا كمك می‌گرفتند. تبتی‌ها این دو گونه را «سلطان دارو» نامیده‌اند و در اغلب نقاشی‌ها بر كف دستان بودا ترسیم می‌شود. بنا به اظهاراتی، فرآورده گیاهی كه از تركیب امبلیكا افی‌سینالیس، ترمینالیا چبولا و ترمینالیا بلریكا بدست می‌آید هزاران سال پیش توسط پزشكان آیوردایی (طب سنتی هندوها كه اساس آن بر درمان‌های طبیعی می‌باشد) فرموله شده است.
تركیبات مهم
مهم‌ترین تركیبات هلیله شامل تانن، آنتراكینون‌ها، اسید چبولیك، رزین‌ها و روغن ثابت است. از دیگر تركیبات آن می‌توان اسیدهای آمینه، فروكتوز، اسید سوكسینیك و بتاسیتوسترول را نام برد. گونه چبولا از مهم‌ترین منابع صنعتی تانن است. در منابع میزان تانن میوه این گیاه تا 32 درصد عنوان شده است.
هلیله كابلی حاوی تانن‌ها، فلاونوئیدها و استرول‌ها و گونه بله‌ریكا حاوی تانن‌ها و آنتراكینون‌هاست. اسید گالیك را از دو گونه مذكور استخراج كرده‌اند.
غیر از گونه چبولا، گونه‌های دیگری وجود دارند كه تفاوت‌ها و تشابهاتی با هم دارند؛ لذا اطلاعات مختصری از گونه‌های مشهور این گیاه ارائه می‌شود:
الف: ترمینالیا آرجونا كه به نام عمومی آرجونا مشهور است، دارای نام مترادف پنتاپترا آرجونا می‌باشد. مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده آن عبارتند از: ضد درد، ضد چسبندگی پلاكت‌ها، ضد سموم، ضد اسپاسم، تقویت‌كننده قوای جنسی، قابض، كندكننده حركات قلب، محافظ قلب، ادرارآور، خلط‌آور، ضد خونریزی، محافظ كبد، افزایش‌دهنده و كاهش‌دهنده فشار خون، مسهل، مسكن و تولیدكننده پروستاگلاندین.
مقدار مصرف روزانه آن 1 تا 3 گرم از میوه خشك به صورت جوشانده و یا 2 تا 6 میلی‌لیتر عصاره آن می‌باشد. عوارض جانبی و سمیت در حد مصرف دارویی از آن گزارش نشده است.
ب: ترمینالیابلریكا كه به نام عمومی بلریك مشهور است دارای نام مترادف میروبالانوس بلریكا می‌باشد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده آن عبارتند از: ضد باكتری، ضد ویروس ایدز، ضد تب، قابض، صفراآور، ادرارآور، خلط‌آور، كاهش‌دهنده فشار خون، مسهل، خواب‌آور، مهاركننده پروتئاز و ضد كرم.
مقدار مصرف روزانه آن 1 تا 3 گرم به صورت جوشانده می‌باشد. در حد مصرف دارویی عوارض جانبی و سمیتی از آن گزارش نشده است.
ج: دو گونه دیگر از جمله ترمینالیا سری‌سه‌آ به نام عمومی كلاس تریف و ترمینالیاكاتاپا به نام عمومی ایندین آلموند (نوعی بادام هندی) و نام مترادف فیتولاكاجوانیكا وجود دارند كه دارای خواصی متفاوت بوده و اكثراً در هندوستان مورد استفاده دارویی قرار می‌گیرند و در ایران نیز وجود دارند.
بیشتر بخوانید:
فواید اسطوخودوس؛ از تقویت حافظه تا خواب عمیق
گیاه هلیله (T.chebula) در ایران وجود ندارد، ولی انواع هلیله در عطاری‌های ایران موجود است. در كتاب دكتر امین درباره این گیاه مطالبی به شرح زیر ارائه شده است:
هلیله سیاه و هلیله زرد میوه‌‌ای كشیده و تخم‌مرغی (گاهی كروی) و بسیار سخت است كه پنج خط برجسته روی آن وجود دارد و یك طرف آن نو‌ك‌تیز و طرف دیگر تقریباً گرد است. این میوه‌ها مربوط به درخت ترمینالیاچبولا با نام اهلیج كابلی و یا سفیر هندی است. در صورتی كه میوه‌ها نارس چیده شوند، پس از خشك شدن تیره و سیاه می‌شوند كه به آن هلیله سیاه می‌گویند (هلیله سیاه به عنوان مسهل در طب سنتی ایران مورد استفاده است) و در صورتی كه پس از رسیدن كامل جمع‌آوری شوند، زردرنگند و پس از خشك شدن به نام هلیله زرد یا هلیله كابلی به بازار عرضه می‌شوند.
هلیله زرد به علت داشتن تانن زیاد بندآورنده اسهال و تقویت‌كننده معده است. این گیاه در هندوستان به فراوانی می‌روید و بیشتر از آنجا به ایران وارد می‌شود.
تفاوت بعضی اثرات دارویی هلیله سیاه و زرد در كیفیت دارو مؤثر است كه مربوط به نارس یا رسیده بودن آنهاست؛ به عنوان مثال هلیله سیاه مسهل و هلیله زرد بندآورنده اسهال است و اثرات آنها در این مورد برعكس می‌باشد.
طبق كتاب مهندس مظفری، دو گونه درخت هلیله در سال‌های اخیر به ایران آورده و كشت شده كه مشخصات آنها به قرار زیر است:
الف: ترمینالیا آرجونا به نام آرجون، درختی زیباست كه در محل مجتمع‌های مسكونی شركت نفت و دانشگاه اهواز در استان خوزستان كاشته شده است.
ب: ترمینالیاكاتاپا به نام‌های لوز هندی، بادام هندی، بیدام و یا گارم زنگی درختی زیبا با برگ‌های درشت است كه در فصل پائیز و اوایل بهار به رنگ زنگ و مس در می‌آید و در مناطق جنوبی ایران از جمله استان‌های بوشهر، هرمزگان و بلوچستان به عنوان درختی زینتی كشت شده است.
این درختان گرما و رطوبت را دوست دارند و در تمام طول سال سبز هستند و به عنوان زینتی برای مناطق گرم مناسب می‌باشند.
نام‌های مترادف این گیاه ترمینالیالاتی فولیا و ترمینالیا ملوكانا، نام عربی لوز هندی، نام انگلیسی ایندین آلموند، نام فرانسوی آماندیررس ایندس و نام آلمانی آن كاتاپن باوم می‌باشد.
در كتاب دكتر زرگری هلیله زرد میوه گونه ترمینالیا سیترینا (Terminalia Citrina) ذ كر شده است.
میوه گونه‌های مختلف این گیاه به مصارف درمانی می‌رسند و ممكن است رنگ میوه بعضی گونه‌ها سیاه یا زرد باشد و بر حسب رنگ به آنها هلیله سیاه یا زرد گفته شود.
بیشتر بخوانید:
دم‌نوش عناب و زرشک؛ معجون سلامتی
فواید شگفت‌انگیز چای هیبیسکوس برای سلامتی
داروشناختی و اثرات مهم
بعضی از اثرات داروشناختی (فارماكولوژی) بین سه گونه هلیله مذكور مشابهت دارند. گونه آرجون از قدیم در طب سنتی به عنوان تقویت‌كننده قلب استفاده می‌شده و تحقیقات جدید این اثر را مورد تأیید قرار داده است. با وجودی كه نتایج مطالعات فارماكولوژی درباره این‌گونه گیاه ضد و نقیض می‌باشد، ولی به نظر می‌رسد بهترین اثر گیاه بر قلب هنگامی است كه خون‌رسانی به قلب كاهش می ابد.
اثرات دیگر این گونه افزایش میل جنسی، كاهش كلسترول، ادرارآور و تسكین سردرد است. این گونه همچنین چربی خون را بیشتر از دو گونه دیگر كاهش می‌دهد و نیز ممكن است از تصلب شرائین جلوگیری كند.
در هندوستان از گونه چبولا برای رفع مشكلات سوءهاضمه استفاده می‌شود. این گونه، كار روده را منظم می‌كند و برای درمان اسهال مفید است. همچنین، تأثیر خوبی در درمان اسهال خونی دارد. چبولا برای استفاده در دوش واژن، دهانشویه‌ها، غرغره و به عنوان یك داروی قابض نیز مفید و مؤثر است.
گونه چبولا ضد میكروب و همچنین ضد استافیلوكوك اورئوس مقاوم به متی‌سیلین می‌باشد.
بعضی از گونه‌های هلیله خاصیت ضد قارچ و ضد ویروس دارند.
طریقه و میزان مصرف
هلیله را می‌توان روزانه 3 تا 9 گرم در دو یا سه نوبت به صورت جوشانده مصرف كرد. برای این كار میوه‌های هلیله را له كرده و با یك استكان یا یك لیوان آب به مدت ده دقیقه می‌جوشانیم و پس از صاف كردن مصرف می‌كنیم.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
ضد كرم، ضد باكتری، ضد ویروس تبخال، ضدعفونی‌كننده، ضد اسپاسم، ضد تومور، ضد ویروس، قابض، مقوی قلب، ضد نفخ، هضم‌كننده، ادرارآور، خلط‌آور، كاهش‌دهنده كلسترول، تقویت‌كننده معده و مسهل.
بیشتر بخوانید:
روغن کنجد ؛ معجزه ای برای سلامت استخوان ها
با خواص جادویی سیاه‌دانه آشنا شوید!
خواص عجیب روغن مار برای پوست و مو
