دكتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دكترای تخصصی فارماكوگنوزی و استاد دانشكده داروسازی دانشگاه تهران
ریشه و برگ جعفری از چاشنیها و مواد مورد مصرف در صنایع آ‌رایشی پر مصرف جهان است. در لبنان جعفری یكی از پرمصرفترین مواد افزودنی به غذاها به نام خحدسرچچچث میباشد. بعضی افراد بزرگسال با هر وعده غذا تا ۵۰ گرم جعفری مصرف میكنند.در طب سنتی از میوه جعفری جهت رفع نفخ و كولیک و دلدرد استفاده میكنند. از ریشه جعفری به عنوان ادرارآ‌ور و رفع مشكلات كلیه استفاده میشود. از اسانس جعفری به عنوان قاعدهآ‌ور استفاده میشود و مصرف زیاد آ‌ن باعث سقط جنین میشود. از دیگر استفادههای جعفری استفاده از برگ آ‌ن به عنوان ضد سرطان، تسكین محل گزش حشرات و درمان پارازیتهای پوستی است. از چای جعفری در قدیم به عنوان رفع اسهال خونی استفاده میشده است. از دیگر كاربردهای جعفری در طب قدیم استفاده در مشكلات پروستات، كبد، طحال، كمخونی، آ‌رتریت و به عنوان خلطآ‌ور، ضد میكروب، افزایش قوای جنسی، كاهش پرفشاری خون، مسهل و تهیه لوسیونهای محرک رشد مو میباشد.
تركیبات مهم جعفری
ریشه جعفری تا ۱/۰ درصد، برگها تا ۳/۰ درصد و میوهها از ۲ تا ۷ درصد اسانس دارند. در اسانس میوه جعفری دو جسم مهم و از نظر فارماكولوژی; فعال، وجود دارد كه به نامهای آ‌پیول و میریستیسین مشهورند. میریستیسین از نظر شیمیایی وابسته به آ‌پیول است كه در جوز هندی به مقدار زیاد یافت میشود. بیش از ۳۰ واریته جعفری شناسایی شدهاند كه در همه آ‌نها اسانس میوه آ‌پیول یا میریستیسین و یا هر دوی آ‌نها وجود دارد. مثلا در اسانس میوه جعفری آ‌لمان ۶۰ تا ۸۰ درصد آ‌پیول وجود دارد; در حالی كه در نمونه فرانسوی مقدار كمی آ‌پیول و بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد میریستی سین وجود دارد.
اسانس برگ جعفری كه به صورت مایع زرد تا زرد مایل به قهوهای روشن میباشد، دارای بوی برگهاست. تركیبات مهم این اسانس اكثرا هیدروكربنهای مونوترپنی هستند. جسم اصلی این اسانس شامل ۱، ۳ و ۸ منتاتریان است. با مقایسه تركیبات دو اسانس میوه و برگ جعفری میتوان دریافت كه با هم اختلاف زیادی داشته و در نتیجه دارای اثرات متفاوتی هستند. جعفری یكی از منابع خوب ویتامینها و مواد معدنی از جمله كلسیم، آ‌هن، كاروتن، اسیدآ‌سكوربیک (ویتامین ث) و ویتامین ا میباشد. جعفری دارای فورانوكومارین پسورالن و تركیبات وابسته است كه میتواند حساسیت به نور ایجاد كند. تركیبات كومارینی دیگر جعفری شامل: فیكوزین، برگابپتن، ماجودین و هراكلین هستند.
خواص مهم جعفری
تركیب میریستی سین كه ماده اصلی اسانس جوزبویا (جوز هندی) میباشد، عامل اثرات روان گردانی آ‌ن است، در صورتی كه اسانس میوه جعفری به این عنوان شناخته نشده است. آ‌پیول دارای خاصیت ضد تب و مانند میریستی سین محرک رحم است. مقادیر زیاد این مواد میتواند خطر سقط را به دنبال داشته باشد. یک محصول روسی به نام ذخژحرسث كه حاوی ۸۵ درصد عصاره جعفری میباشد، به منظور تحریک رحم در زمان وضع حمل مورد استفاده قرار میگیرد. بیخطر بودن این محصول تاكنون به اثبات نرسیده است. آ‌پیول و میریستی سین ممكن است مسئول اثرات ادرارآ‌ور اسانس و میوه جعفری باشد. عصاره جعفری خاصیت ضدمیكروب و ضدقارچ متوسط را در خارج از بدن نشان داده است. البته ممكن است این اثرات را داخل بدن نداشته باشد.
طریقه و میزان مصرف جعفری
— ۱۰۰ تا ۱۵۰ گرم آ‌ب برگ جعفری روزانه میل شود. برای تهیه این محصول یک لیوان آ‌ب را بر روی ۶ گرم برگ جعفری تازه ریخته و با دستگاه مخلوط كن آ‌ن را به هم زده و سپس صاف میكنیم. آ‌ب صاف شده برگ جعفری قابل مصرف است.
— ۶ گرم برگ تازه جعفری روزانه به طور خوراكی مصرف شود.
— ۱ تا ۲ قاشق چای خوری از برگ خشک جعفری در یک لیوان آ‌ب میل شود.
— خرد شده ۱ تا ۲ گرم دانه جعفری روزانه در آ‌ب یا به همراه غذا مصرف شود.
برگ جعفری یكی از بهترین داروهای خشكاندن شیر است. همچنین برای پستان‌های كوفته شده و ورم كرده مفید است.
عوارض جانبی جعفری
مصرف جعفری و یا میوه آ‌ن در حد خوراكی، عارضه‌ای در پی ندارد؛ ولی مصرف مقادیر زیاد آ‌نها ممكن است زیان آ‌ور باشد. افرادی كه به گیاهانی مانند كرفس، رازیانه و هویج (گیاهان خانواده چتریان) حساسیت داشته باشند ممكن است به جعفری نیز حساس باشند.
مضرات جعفری اكثرا مربوط به آ‌پیول آ‌ن است كه ممكن است باعث سقط، مشكلات كبدی، تاول و یا عوارض دیگر شود. به هر حال مصرف ۲۰۰ گرم جعفری به طور كلی میتواند عوارضی به دنبال داشته باشد.
مصرف جعفری در بارداری و شیردهی: در حد خوراكی و مجاز بدون اشكال است.
مهمترین اثرات گزارش شده برگ و دانه جعفری
ضد باكتری، ضد التهاب، ضد ترشح شیر، ضد اكسیدان، ضد تب، ضد قارچ، ضد روماتیسم، ضد نفغ، ضد عفونی كننده، ضد اسپاسم، سقط كننده، آ‌لرژی زا، تقویت كننده قوای جنسی، هضم كننده، ادرارآ‌ور، قاعدهآ‌ور، خلط آ‌ور، روان گردان، مقوی كبد، پایین آ‌ورنده پرفشاری خون، كاهش دهنده اسیداوریک، شیرافزا، مسهل، آ‌رام بخش و مقوی رحم.
