سیدمسعود مدنی جامعه شناس- مدرس دانشگاه
مراحل شكل‌گیری تفكر خلاق
صاحبنظران در ارتباط با فرآیند و مراحل ایجاد و تبلور خلاقیت نظرات گوناگونی دارند كه جمع آنها نشان می‌دهد كه برای شكل‌گیری تفكر و نگاه خلاقانه و مبتكرانه، چهار مرحله اساسی بایستی طی شود:
1- مرحله آمادگی: یعنی فرد با توجه به نیاز یا نیازهای مطرح‌شده جدیدش، آمادگی لازم برای ایجاد یك تفكر خلاق (بر اساس ضرورت شكل‌گرفته) را داشته باشد و یا در خود ایجاد كند.
2- مرحله نهفتگی: فرد ایده‌های خود را سازمان داده و در معرض آزمون قرار می‌دهد.
3- مرحله كشف یا اشراق: زدن جرقه خلاقیت
4- مرحله ارائه، اثبات و اصلاح.
تفكر خلاق، شكل‌گیری و گسترش آن
در بحث تفكر و اندیشه خلاق، سه مورد باید مورد توجه و دقت قرار گیرد.
1- غوطه‌وری در بحر تفكر
2- تعمق و اندیشه‌ورزی درباره آنچه كه ما را به تفكر كشیده است.
3- فرورفتن در خیالات و تصویرسازی‌هایی كه به گسترش دامنه فكر فاصله و خلاقیت می‌انجامد.
(فرآیند تشكیل تصاویری از پدیده‌های ادارك‌شده در ذهن و استمرار آنها پس از محو شدن را توانایی تصویرسازی ذهنی گویند).
بنابراین می‌توان گفت: تخیل، تجسم و تصویرسازی از عوامل اساسی و زمینه‌ساز تفكر خلاقند. جهت رسیدن به تفكر خلاقانه، علاوه بر آنكه باید بر اساس یك الگو حركت نمود، باید از تكنیك‌های تفكر خلاق نیز مطلع بود.
مهم‌ترین این تكنیك‌ها عبارتند از:
الف) تكنیك شبیه‌سازی (Simolation) از یك نمونه یا الگوی موفق: در این تكنیك سه كار عمده باید صورت گیرد:
1- كسب اطلاعات
2- پردازش (تخیل و تفكر خلاق)
3- بكارگیری
ب) تكنیك حذف كردن (EL): شامل حذف كردن عاقلانه مراحل یا مواردی از یك طرح است؛ به‌طوری كه آن طرح سودمندتر، راحت‌تر و اصولی‌تر به انجام برسد.
ج) تكنیك انطباق (Ad): شامل تطبیق و سازگاری است؛ مثل حركت در راستای انطباق اهداف فردی با اهداف سازمانی و یا انطباق محیط كار با محیط زندگی.
د) تكنیك تغییر كمیت (ChOO): یعنی با تغییر كمیت در یك پدیده به وضعیت جدیدی برسیم. از این تكنیك بیشتر در بسته‌بندی می‌توان استفاده كرد؛ به‌عنوان مثال: ریزتر، درشت‌تر، سالم‌تر، بدتر و ...
هـ) تكنیك تغییر كاربرد (Pou): نوعی حالت شراقی است و می‌تواند بسیار الهام‌بخش باشد. با بكارگیری این روش می‌توان گفت كه خلاقیت، با خود خلاقیت بعدی را می‌آورد. به‌عنوان نمونه، با تغییر كاربرد یك شیء خاص می‌توان هم آن شیء و هم نیروی انسانی بكار گرفته را در جای دیگر به‌كار برد؛ مثلاً از یك ماشین بزرگ و اتاق‌دار، هم به‌عنوان مغازه، هم خانه و هم سینما و ... استفاده كرد.
و) تكنیك تجزیه و تفكیك: در این روش، افراد باید از قدرت تخیل و آینده‌نگری برخوردار باشند تا قادر به جداسازی اصولی و بدون ضرر موارد مورد نظر باشند.
نتایج به‌كارگیری تكنیك‌ها و تكنولوژی خلاقیت، نشان می‌دهد تبدیل غیرممكن‌ها به ممكن، به احتمال بسیار قوی امكان‌پذیر است و با آموزش و تمرین می‌توان شیوه‌های تفكر خلاق را در افراد گسترش داد.
مراحل آموزش خلاقیت
اصولی‌ترین و علمی‌ترین مراحلی كه می‌توانند به گسترش و تعمیق خلاقیت در فرد، گروه، سازمان و یا حتی جامعه منجر شوند، شامل هفت مرحله هستند:
1- ایجاد انگیزش: خلاقیت حاصل درك و كشف ناخودآگاه و تلاش و كوشش است؛ بنابراین باید انگیزه‌های لازم جهت دو محور ذكر شده ایجاد شود.
2- فراهم كردن ابزار و منابع مورد نیاز
3- ایجاد شرایط روحیه علمی
4- توجه و تاكید بر تخیل
5- آموزش (فهم روش‌ها و شیوه‌های حل مسأله)
6- تحقیق و پژوهش
7- پرورش.
