دكتر احسان مدیریان؛ گروه پژوهشی سالمندی، پژوهشكده
سالمندی به تغییرات طبیعی پس از بلوغ فیزیکی در شرایط طبیعی گفته می‌شود. این که علت دقیق سالمندی چیست مشخص نشده است. در طی تاریخ تلاش بسیاری شده كه علل سالمندی و مراحل آن شناخته شود كه تا كنون هیچكدام از فرضیه‌های مطرح شده نتوانسته‌اند به صورت كامل توجیه كننده آنچه در فرایند سالمندی با آن مواجه می‌شویم، باشند و به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از این مكانیسم‌ها با تاثیر متقابل بر یكدیگر در سالمندی نقش دارند. در این مختصر تئوری‌های مختلفی كه در این خصوص ارائه شده‌اند را به صورت اجمالی مرور می‌كنیم.
تئوری محدودیت عمر سلول‌های بدن
بر اساس این تئوری پدیده پیری تحت كنترل عوامل ژنتیكی است. یکی از مشهورترین تئوری‌های ژنتیک سالمندی مربوط به پروفسور‌های‌فلیك (Hayfilck) است كه مشاهده کرده بود سلول‌های حیوانات پیر کمتر از سلول‌های حیوانات جوان تقسیم می‌شوند و نتیجه گرفته بود که دوران زندگی هر گونه تغییری در ارتباط با کدهای ژنتیکی در DNA است.
وی عنوان می‌كند كه تعداد دفعاتی كه سلول تقسیم می‌شود تحت كنترل ژنتیك است. زمانی كه یك سلول به حد تعیین شده‌اش رسید تقسیم متوقف می‌شود و پس از مرگ این سلول، سلول دیگری جایگزین نخواهد شد. در سال 1961 دكتر‌های‌فیلك نشان داد هر سلول بدن انسان حداكثر 50 بار می‌تواند تقسیم شود و بعد از آن دچار مرگ می‌شود. بنابراین پیری حاصل كاهش تدریجی در تعداد كل سلول‌ها در بدن همراه با از دست دادن پیشرونده عملكرد آنهاست.
تئوری‌های آسیب
این فرضیه عنوان می‌كند كه در اثر واكنش‌های شیمیایی و عوامل مختلفی مثل گرما، اشعه ماوراء بنفش و عوامل عفونی، آسیب‌های كوچك و غیر قابل برگشتی در مولكول‌ها ایجاد شده كه با گذشت زمان تجمع یافته و منجر به عملکرد نادرست سلول‌ها، پروتئین‌ها و ژن‌ها می‌گردند.
به عبارت دیگر در طول زندگی DNA به سبب رادیکال‌های اکسیژن، اشعه ماوراء بنفش و سایر عوامل سمی صدمه می‌بیند، كه این فرایندها منجر به تغییر یا از دست رفتن بخش‌هایی از DNA که کدهای ژنتیکی را در بر دارد می‌شوند. آسیب به DNA به علل گوناگون ایجاد شده و از لحاظ شدت از موتاسیون‌های کروموزومی تا تغییرات اندك در نوکلئوتیدهای مشخص را در بر می‌گیرد.
همچنین سیستم‌های آنزیمی مختلفی هم شناخته شده‌اند که DNA را ترمیم می‌نمایند؛ این فرایندهای طبیعی ترمیم كه از این آسیب‌ها پیشگیری می‌كنند، ممكن است بسته به میزان عوامل آسیب رسان و یا به علت پیری كاهش یابند. یكی از شناخته شده‌ترین انواع تئوری‌های آسیب، رادیكال‌های آزاد (Free radicals theory) هستند.
این رادیكال‌ها كه دارای بار منفی هستند، محصول متابولیسم اكسیژن بوده و به دلیل ساختار شیمیایی خود تمایل دارند به سایر مولكول‌ها متصل شده وآسیب برسانند. اجزای سلولی (غشای سلول، DNA و پروتئین‌ها) مورد تهاجم این رادیكال‌ها قرار گرفته و اكسیده می‌شوند كه نهایتاً منجر به مرگ سلولی خواهد شد.
تئوری تلومراز
در انتهای كروموزوم‌ها یك توالی طولانی از بازهای آلی وجود دارد كه این توالی تلومر نام دارد. تلومر باعث می‌شود كه كروموزوم و ژن‌ها از آسیب‌های سلولی در امان باشند. همچنین تلومر هنگام تقسیم سلول در تقسیم كروموزوم‌ها نقش دارد.
تحقیقات نشان داده است سلول‌های بنیادی وقتی تخصصی می‌شوند و بافت‌های مختلف را می‌سازند، دچار تغییرات زیادی می‌شوند كه یكی از این تغییرات از دست دادن آنزیم تولیدكننده تلومر(Telomerase) است. وقتی این آنزیم وجود نداشته باشد در هر تقسیم سلول تلومر كوتاه‌تر می‌شود. كوتاه‌تر شدن تلومر به معنی آسیب‌پذیرتر شدن DNA است. با هر تقسیم سلولی تلومر كوتاه‌تر می‌شود و سلول كمی آسیب می‌بیند. در هر تقسیم سلول دچار مشكلات بیشتر و سرانجام پیری و مرگ می‌شود.
تركیب قند با پروتئین‌های بدن
در این فرایند که گلیکوزپلاسیون فاقد آنزیم هم نامیده می‌شود، مولکول‌های گلوکز خود را به پروتئین‌ها متصل کرده و ایجاد یک واکنش شیمیایی می‌نمایند. این حالات با نقش بیولوژیک آنها تداخل داشته و منجر به کاهش الاستیسته بافتی، سفت شدن کلاژن در بافت‌های بینابینی و سخت شدن مفاصل، تغییرات بینایی و کاهش فیلتراسیون کلیه می‌شود.
اگر چه بدن انسان دارای سیستم‌های محافظتی بر علیه این حالت می‌باشد، اما این فرایند با افزایش سن شدت می‌یابد. تغییراتی که در افراد مسن دیده می‌شود در افراد جوانتر هم که دارای دیابت و سطح بالای گلوکز هستند مشاهده شده است بنابراین دیابت به عنوان یکی از حالت‌های تسریع کننده سالمندی مورد مطالعه قرار گرفته است.
براي خواندن بخش دوم- آشنایی با تئوری‌های سالمندی - اينجا كليك كنيد.
