دکتر محمد رادفر
دکترای عمومی داروسازی - متخصص تغذیه و رژیم درمانی
بیماریهای غیرواگیر از جمله بیماریهای قلبی، سکته مغزی، دیابت، سرطان و بیماریهای مزمن تنفسی مهمترین علت مرگ در جهان است.
افزایش فشارخون یکی از بیماریهای غیر واگیر جامعه کنونی است که باعث ایجاد مشکلات زیاد و منجر به دیگر بیماریهای تهدید کننده زندگی از جمله بیماری قلبی، سکته مغزی، بیماری کلیوی و حتی ایجاد عوارض در طی حاملگی میشود.
پرفشاری خون در یکی از دو گروه پرفشاری اولیه یا پرفشاری ثانویه قرار می‌گیرد. حدود ۹۰ -۹۵ درصد موارد از نوع پرفشاری اولیه هستند و این بدان معناست که هیچ دلیل پزشکی مشخصی برای آن وجود ندارد. ۵ - ۱۰ درصد دیگر از نوع پرفشاری ثانویه هستند که شرایط تأثیرگذار بر کلیهها، شریان‌ها، قلب یا دستگاه غده درون‌ریز باعث ایجاد آن میشوند.
پرفشاری خون به ندرت علائمی از خود نشان می‌دهد و تشخیص آن معمولاً از طریق آزمایش، یا در حین درمان یک بیماری دیگر صورت می‌گیرد.
درمان فشارخون بالا به دو دسته درمان غیر دارویی و درمان دارویی تقسیم میشود.
مراقبتهای غیر دارویی شامل اصلاح سبک زندگی، رژیم درمانی و طب سنتی است.
تغییر الگوی تغذیه‌ای به منظور كاهش مصرف چربی و مصرف روغن مایع بجای نوع جامد آن، مصرف سبزیجات و‌انواع میوه‌ها، كاهش مصرف نمك و غذاهای شور، پخت غذا به روش صحیح مثلا بخار پز یا آب پز و حتی‌المقدور پرهیز از سرخ كردن آن، افزایش فعالیت بدنی و انجام ورزش روزانه و منظم در جهت مبارزه با كم تحركی، ترك دخانیات، ترك مصرف الكل و كاهش وزن از موارد درمان غیر دارویی است كه بكارگیری آنها در كنترل فشارخون بالا بسیار موثر است.
اصلاح الگوی تغذیه در پیشگیری از بیماریهای قلبی و عروقی از جمله فشارخون بالا اثر چشمگیری دارد. رژیم غذایی متعادل می‌‌تواند خطر ایجاد فشارخون بالا را كاهش دهد و در كنترل آن موثر باشد.
یك رژیم غذایی متعادل رژیمی است كه مقادیر معینی از كربوهیدرات، پروتئین، چربی اشباع و غیر اشباع، ویتامین، فیبر و املاح را داشته باشد. از نوشابه‌های گازدار، شكلات، شیرینی، شكر، فست فود‌‌ها، سوسیس و کالباس، چیپس، پفک و.... باید پرهیز کرد.
همچنین خوردن غذا در سه وعده به مقدار متعادل بهتر از مصرف آن در یك وعده و به مقدار فراوان است. اگر غذا بیشتر به صورت آبپز و بخارپز وكباب شده فراهم گردد و كمتر سرخ شود در سالم بودن غذا موثر است.
درمان دارویی بنا به تصمیم پزشك برای كسانی تجویز میشود كه فشارخون آنها بعد از رعایت درمان غیر دارویی و اصلاح شیوه‌های زندگی هم چنان بالا باشد.
میزان فشارخون بیمار و عوامل خطر همراه با فشارخون بالا مثل دیابت، چاقی و… در تصمیم گیری پزشك برای شروع درمان دارویی تاثیر دارند، مثلا اگر بیمار دچار فشارخون، دیابت هم داشته باشد پزشك سریعتر درمان دارویی را شروع می‌كند.
درمان دارویی باید همراه با توصیه به تغییر شیوه‌های زندگی و اصلاح الگوهای غذایی باشد. از آنجا که فشارخون یک بیماری مزمن می باشد، ممکن است جهت کنترل آن، تا مدت زیادی نیاز به مصرف دارو باشد، بنابراین بیماران نباید انتظار داشته باشند که پس از مصرف چند ماه و یا گاهی چند سال داروهای ضد فشارخون بتوانند آنها را قطع کنند، بلکه گاهی تا آخر عمر باید مصرف شود تا از زندگی عادی و طبیعی برخوردار باشند و دچار عوارض افزایش فشارخون مانند سکته‌های قلبی و مغزی نگردند.
داروهای ضد فشارخون براساس عملکرد و مکانیسم اثر
1- دیورتیکها (هیدروکلرتیازید، فوروزماید، تریامترن)
2- بتابلوکرها (آتنولول، پروپرانولول و متوپرولول)
3- مهار کننده‌‌های ACE (کاپتوپریل، انالاپریل، فوزینوپریل، لیزینوپریل)
4- آنتاگونیستهای آنژیوتانسین 2 (لوزارتان، والزارتان)
5- بلوک کننده‌‌های کانال کلسیم (آملودیپین، دیلتیازم، نیفدیپین، وراپامیل)
6- الفا - بلوکرها (پرازوسین، ترازوسین و دوکسازوسین)
7- عوامل متفرقه (کلونیدین، متیل دوپا، هیدرالازین، ماینوکسیدیل، سدیم نیتروپروساید)
داروها، تداخلات و توجهات
داروهای دسته دیورتیکها که موجب کاهش حجم مایع در گردش میشوند هنوز هم داروهای انتخابی اول در موارد درمان فشارخون‌‌های خفیف تا متوسط می باشند.
این داروها ارزان قیمت بوده، به آسانی قابل مصرفند و عارضه جانبی مهمی نیز ندارند. دیورتیک‌های تیازیدی مانند هیدروکلرتیازید مهمترین داروهای این گروه هستند.
این داروها با افزایش دفع آب و سدیم موجب کاهش فشارخون می شوند، فشارخون بیمار را در حالت خوابیده و ایستاده کاهش داده و به ندرت موجب بروز هیپوتانسیون وضعیتی (افت فشارخون بیماران در صورت ایستاده) میشوند (بجز در بیماران مسن و بیمارانی که حجم مایع بدنشان کم است).
این داروها در ترکیب با سایر داروهای ضد فشارخون همانند بتابلوکرها و مهار کننده‌‌های ACE بکار می‌روند. تقلیل الكترولیت‌ها و املاح بدن مسئله اصلی در مصرف این داروها است كه با ضعف، سرگیجه، سستی، كرامپ‌‌های ساق پا، کاهش تعریق، اسپاسم مثانه، بی‌اشتهایی، استفراغ وتیرگی شعور مشخص میشود و نیز ممکن است باعث افزایش اسید اوریك وایجاد حملات نقرسی و ایجاد صدای زنگ در گوش و ناشنوایی قابل برگشت شوند.
یکی دیگر از عوارض این داروها اختلال در عملکرد جنسی به ویژه در آقایان است. این داروها ازطریق ایجاد حالت تهوع و استفراغ باعث كاهش اشتها میشوند.
در مجموع مصرف دیورتیکها با کنترل مایعات و الکترولیت‌ها زیر نظر متخصصین امر معمولا کمترین مشکل را دارد.
اکثر این داروها باعث از دست رفتن پتاسیم و منیزیم و کلسیم میشوند از این رو باید منابع آنها مانند مرکبات، موز، طالبی، سیب زمینی؛ قارچ، بامیه، اسفناج، مغزها شامل بادام، گردو، فندق و....، سبوس برنج، جوانه گندم، کلم و لبنیات بیشتر مصرف گردد.
اثرات ضد فشارخون داروهای بتابلاکر
در مورد دسته اثرات ضد فشارخونی داروهای بتابلاکر عملکرد متفاوت تری را شاهد هستیم. این داروها حجم کار قلب را کاهش داده و عروق خونی را باز می‌کنند تا تعداد ضربان قلب آرام شده و فشار کمتری بر قلب وارد شود.
این داروها اثرات پایین آورنده قند خون را نیز علاوه بر کاهنده فشارخون بودن، دارا می‌باشند كه سبب هیپوگلیسمی (افت قندخون) میشوند و این عمل را از طریق مهار گلیكوژنولیز كبدی (تولید گلوکز) انجام می‌دهند.
به همین جهت استفاده از این داروها در بیماران دیابتی وابسته به انسولین یا دیابت نوع یک بایستی با احتیاط صورت بگیرد چرا كه این بیماران در خطر واكنش‌های مكرر هیپوگلیسمیك (افت قندخون) هستند.
شایع ترین عوارض جانبی داروهای پرفشاری خون بتابلاکرها عبارتند از: خستگی، افسردگی، اختلال در عملکرد جنسی، تنگی نفس، بی خوابی و کاهش تحمل ورزش و فعالیت‌‌های فیزیکی.
در بیماران مصرف کننده بتابلاکرها به دنبال مصرف طولانی مدت، بویژه در بیماران مبتلا به ایسكمی قلبی، نباید به صورت ناگهانی و یکباره مصرف دارو را قطع کرد زیرا در این بیماران بدن خود را با دریافت دارو انطباق داده است و تعداد گیرنده‌های موثر در عملکرد دارو را افزایش داده و قطع ناگهانی دارو عوارض خطرناکی را به دنبال دارد.
همچنین بیماران دچار آسم هم باید در مصرف این داروها احتیاط کنند زیرا موجب تشدید حملات آسم میشوند. به علاوه این داروها باعث افزایش غلظت‌‌تری گلیسرید خون میشوند.
داروهای مهار کننده آنزیم
داروهای مهار كننده آنزیم تبدیل كننده آنژیوتانسین (ACEI) شامل کاپتوپریل، انالاپریل و... که باعث كاهش دفع ادراری پتاسیم و افزایش دفع ادراری سدیم میشوند بر دریافت غذایی مصرف کنندگان اثر منفی دارند و از طریق تغییر در حس چشایی باعث كاهش‌دریافت مواد غذایی میشوند (ایجاد مزه فلزی و نمکی در دهان) که در دراز مدت ممکن است باعث ایجاد کمبودهای تغذیه‌ای در افراد شوند.
مهمترین عوارض جانبی این داروها عبارتند از؛ سرفه، راش‌های جلدی، تب، افت فشارخون (در موارد کاهش حجم خون) و افزایش پتاسیم خون.
این داروها در فشارخون دوران حاملگی نبایستی مصرف شوند چون موجب جلوگیری از تولید آنژیوتانسین دو که برای رشد طبیعی کلیهها و ارگان‌های بدن جنین لازم است میشوند.
وجود غذا در معده باعث تاخیر در جذب داروهای ضد فشارخون این دسته به ویژه کاپتوپریل میشود. همچنین وجود غذا در معده و تماس اسید معده برای مدت طولانی با کاپتوپریل باعث تجزیه سریعتر دارو میشوند.
دسته داروهای بلوک کننده کانال‌‌های کلسیم عوارض متعددی را به همراه دارند. از این موارد می‌توان به سردرد، خستگی، خواب آلودگی، سرگیجه، بیخوابی و اختلال تعادل، اختلال ریتم قلب، برافروختگی، برادیکاردی، کاهش فشارخون، نارسایی هدایتی و ادم محیطی، بثورات جلدی، تهوع، استفراغ و یبوست شاره کرد.
کاهش منابع سدیم و کلسیم همچون نمک، کنسروها (رب گوجه فرنگی و...)، لبنیات و کلم به مصرف کنندگان این داروها توصیه میشود. مصرف فرآورده‌‌های شیرین بیان، نوشیدنی‌‌های حاوی کافئین (چای و قهوه) و گریپ فروت باید محدود شود.
تاثیر اصلاح در کاهش فشارخون
مصرف برخی از املاح در کاهش فشارخون موثر هستند که از آن جمله می‌توان به پتاسیم، کلسیم و منیزیم اشاره کرد.
مصرف منیزیوم باعث کاهش فشارخون می شود که می توان آن را از طریق مکمل یا از منابع غنی منیزیوم مانند غلات سبوس دار، آجیل، اسفناج و شیر آن را تامین کرد.
برخی از گیاهان دارویی باعث کاهش فشارخون میشوند که عبارتند از عناب، گنه تلخه، برگ زیتون، شاه توت، سرخ ولیک (دم آلبالو و دم گیلاس: این دو بعنوان دیورتیک و ادرارآور هم مطرح هستند) سیاه دانه، چای ترش، ازگیل، بومادران، خرمالو، عرق بیدمشک، کرفس. همچنین باید توجه داشت که ترکیبات شیرین بیان، نوشابه‌های الکلی، موز، شکلات، پنیر، انجیر، جگر، ماهی، ترشی، آناناس، مخمر و مالت ممکن است به علت آمین‌‌های موثر بر افزایش فشارخون، سبب کاهش اثر داروی کاهش دهنده فشارخون شوند. البته مصرف یک بار در روز از ترکیبات شیرین بیان مشکلی ایجاد نخواهد کرد.
در پایان باید به این نکته توجه کرد که سلامت روان و مدیریت استرس در تنظیم فشارخون موثر می باشد.
استرس‌های روحی- روانی از طریق تحریک سیستم سمپاتیک بدن، باعث تنگی عروق و افزایش سرعت طپش قلب می شود.
در نتیجه فشارخون به شدت بالا می رود و در صورت تکرار این تنش‌‌های عصبی، سیستم سمپاتیک مکرراً تحریک شده و فشارخون برای مدت زمان بیشتری در حالت افزایش یافته باقی می ماند که این مشکل در دراز مدت به شکل فشارخون تثبت شده افراد را بیمار می‌کند.
راه حل غلبه بر این مشکل اجتناب از استرس‌های بیهوده و تنش‌‌های عصبی بی مورد و برقراری آرامش در محیط‌‌های زندگی و اجتماعی می باشد.
