دكتر فرشاد روشن ضمیر؛ استاد فارماكولوژی
سوء مصرف یك دارو (Drug Abuse) عبارتست از مصرف دارو بدلایل غیردرمانی و غیرپزشكی كه تقریبا همیشه جهت تغییر فعالیت‌های روانی صورت می‌گیرد. سوء مصرف دارو می‌تواند به «اعتیاد» و «وابستگی» منجر شود. منظور از «وابستگی» یا «اعتیاد» ادامه اجباری مصرف یك دارو است كه به وابستگی فیزیكی یا سایكولوژیكی منجر می‌شود.سوء استعمال (سوء مصرف) داروها محدوده وسیعی را شامل می‌شود. از داروهای سایكو اكتیو تا داروهای افزایش دهنده (Performance) كه به هر حال مقاصد پزشكی یا درمانی در آن جایی ندارد.
فرایند اعتیاد (وابستگی)
مواجهه با دارو، صرف پول، وقت و انرژی برای دسترسی به آن، آشفتگی زندگی طبیعی، جست‌وجوی همواره برای احساس بالاتر و بالاخره از دست رفتن كنترل در مصرف دارو بدلیل احتراز از سندروم قطع.
چرا افراد این داروها را مصرف می‌كنند؟
قطعا عوامل فردی شامل: «داشتن زمینه ژنتیكی مساعد، نگرش و باورهای شخصی، فقدان مهارت و اعتماد به نفس» و علاوه بر آن عوامل محیطی شامل: «خانه و خانواده، مدرسه، در اجتماع و دوستان» در این امر دخیل است.
سازمان جهانی بهداشت 8 دسته از داروها را در رده مواد اعتیادآور دسته‌بندی می‌كند:
- توهم‌زا
- كانابینوئیدها
- اوپیوئیدها
- سستی‌آفرین‌ها
- ترانكولایزرها
- محرك‌ها
- مواد استنشاقی
- و بالاخره پرمصرف‌ترین مواد شامل: الكل، توتون، و قهوه.
در سده‌ها و هزاره‌های گذشته فراورده‌های طبیعی برای تغییر حالات روحی و خلقی، تسكین درد، رفع خستگی و ایجاد سرخوشی مصرف می‌شد. اما تدریجا و با پیشرفت علم، مواد موثره این گیاهان به صورت خالص استخراج شد مثلا از صمغ بدست آمده از گیاهان پاپاور سمنی فروم (Papaver Somniferom) یعنی تریاك، در سال 1804 «مرفین» به دست آمد. حدود شصت سال بعد از برگ‌های گیاه كوكا، كوكائین استحصال شد (سال 1860). از گیاه كانابیس – ساتیوا و با استفاده از برگ و شاخه و گل آن تتراهیدروكانابینول (THC) بدست آمد. با استفاده از برگ و ساقه این گیاه كه سابقه مصرف آن به حدود 5000 سال قبل می‌رسد، «ماری جوانا» و «حشیش» تهیه می‌شود.
بومیان كشورهای آفریقایی و آسیایی، برگ‌های Khat را می‌جوند. این گیاه حاوی الكالوئیدی با خواص شبه آمفتامینی است كه موجب سرخوشی و افزایش فعالیت می‌گردد. این گیاه ایجاد «توهمات تصویری»، «ابراز صمیمیت» و «ایجاد اعتماد به نفس» می‌كند. همچنین با سنتز مواد شیمیایی مختلف، زمینه دیگری برای سوء مصرف داروها فراهم شد. مثلا سنتز آمفتامین یا مشتق دیگر آن مت آمفتامین زمینه‌ساز استفاده طبی از این داروها برای رفع خستگی، كاهش اشتها و افزایش هوشیاری گردید. اما تدریجا این داروها به بازارهای غیرقانونی راه یافته و از آن به منظور ایجاد سرخوشی و افزایش توان فیزیكی به منظور رقص، شادمانی و ... استفاده گردید.
هم‌اكنون قرص‌های (LSD), (MDMA), X، (فن سیكلیدین) و (كتامین) به منظور ایجاد توهمیات دیداری و شنیداری و فراموشی مسائل و مشكلات مورد استفاده قرار می‌گیرند. درخصوص دلایل وابستگی به بعضی از داروها فرضیه‌هایی مثل وجود مسیر «پاداش» در مغز مطرح شده است. بر مبنای این فرضیه بسیاری از داروهایی كه مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند، موجب افزایش رهش و ماندگاری دوپامین در سیناپس‌های عصبی مستقر در چنان مسیری می‌گردند كه ادامه این عمل ضرورت تداوم مصرف و اجبار به مصرف را در فرد مبتلا بوجود می‌آورد. باید خاطرنشان كرد كه فرضیه «پاداش» برای همه موارد Abuse مثل الكل مصداق ندارد.
