اصطلاح اصلي، برگشت ادرار از مثانه به حالب است، ولي چون عموم مردم آشنائي با کلمه حالب ندارند، از کلمه کليه استفاده شده است. در حقيقت ادرار ابتدا از مثانه وارد حالبها شده و در مراحل پيشرفته وارد کليه‌ها مي‌‌شود.
برگشت ادرار از مثانه به طرف بالا و کليه‌ها چيست؟
در حالت طبيعي محل ورود حالبها به مثانه طوري است که امکان پس زدن ادرار داخل مثانه بداخل حالب و از آنجا به داخل کليه وجود ندارد. حتي در حالت پري مثانه، هيچ ادراري از مثانه بطرف بالا نمي‌رود. در علم پزشکي کليه‌ها و حالبها را دستگاه ادراري فوقاني و مثانه و مجراي ادرار را دستگاه ادراري تحتاني مي‌‌گويند. کلاً برگشت ادرار از مثانه به طرف بالا و دستگاه ادراري فوقاني را ريفلاکس ادراري مي‌‌گويند. دستگاه ادراري مسئول دفع سموم و آب زيادي بدن است. اگر کليه‌ها آب زيادي را دفع نکنند، انسان در مايعاتي که مصرف مي‌‌کند غرق مي‌‌شود. سيستم يا دستگاه ادراري شامل دو کليه، دو حالب، يک مثانه و يک مجراي ادراري مي‌‌باشد. هنگام عبور خون از کليه‌ها، سموم و آب زيادي بدن توسط کليه‌ها گرفته مي‌‌شود که در مجموع ادرار را تشکيل مي‌‌دهند. ادرار تشکيل شده در کليه‌ها از طريق دو لوله باريک بنام حالب پائين آمده و وارد مثانه مي‌‌شود. ادرار در مثانه جمع مي‌‌شود و هنگام خالي شدن مثانه، ادرار از طريق مجراي ادرار بيرون مي‌‌ريزد. در ريفلاکس، ادرار به طرف بالا به يک يا هر دو حالب برگشت پيدا کرده و گاهاً وارد يک يا هر دو کليه نيز مي‌‌شود. اگر ريفلاکس فقط يک حالب و کليه را گرفتار کند مي‌‌گويند يک طرفه است و اگر هر دو حالب و کليه‌ها را مبتلا سازد مي‌‌گويند که دو طرفه است.
چه کساني مبتلا به ريفلاکس ادراري مي‌‌شوند؟
کلاً دو نوع ريفلاکس ادراري وجود دارد: اوليه و ثانويه. بسياري از موارد ريفلاکس ادراري اوليه بوده و در ضمن يک طرفه است. در ريفلاکس ادراري اوليه نوزاد با حالبي متولد مي‌‌شود که در داخل رحم به اندازه کافي رشد نکرده است. در حالت طبيعي حالب قبل از باز شدن در مثانه يک مسير 3-2 سانتيمتري در جدار مثانه را طي مي‌‌کند که اين قسمت از حالب را حالب داخل جداري مي‌‌گويند و مثل يک دريچه عمل کرده و از برگشت ادرار بطرف بالا جلوگيري مي‌‌کند. در نوزادانيکه داراي ريفلاکس ادراري هستند اين قسمت از حالب خوب تکامل نمي يابد و ادرار بطرف بالا برگشت پيدا مي‌‌کند. بسياري از موارد ريفلاکس ادراري اگر خفيف باشند با بزرگ شدن نوزاد بعلت تکامل يافتن حالب، ريفلاکس ادراري نيز رو به کاهش نهاده و برطرف مي‌‌شود.
ريفلاکس ادراري ثانويه در مواردي اتفاق مي‌‌افتد که يک انسدادي در مسير خروجي ادرار پيش بيايد و يا اينکه فشار در داخل مثانه بنا به عللي افزايش پيدا کرده و ادرار را به طرف عقب به حالبها و کليه براند. يک بيماري خطرناکي در کودکان وجود دارد که بطور مادرزادي يک دريچه در مجراي ادرار کودک وجود دارد که مانع خروج ادرار مي‌‌شود. در اين نوزادان ريفلاکس ادراري دو طرفه بوده و حتي در موقعي که جنين در داخل رحم مادر است مي‌‌توان با سونوگرافي اين بيماري را تشخيص داد. چون اين نوزادان برگشت شديد ادرار دارند که سبب اتساع و باد کردن حالبها و کليه‌ها شده و در سونوگرافي ديده مي‌‌شود. گاهاً در اين موارد صبر نمي کنند تا در پايان 9 ماهگي زايمان انجام شود، چون برگشت ادرار کليه‌ها را بشدت صدمه مي‌‌زند.
در همچون مواردي وقتي جنين بتواند در خارج از رحم زنده بماند، مثلا 7 ماهگي، زايمان انجام مي‌‌شود تا کليه‌هاي نوزاد آسيب نبيند. بعد از تولد بلافاصله اين نوزادان تحت درمان قرار مي‌‌گيرند. علل بسيار ديگري هستند که مي‌‌توانند سبب ريفلاکس ادراري ثانويه شوند. از علل مهمي که سبب افزايش فشار داخل مثانه مي‌‌شود، آسيب به نخاع است. در افراديکه بعلت ضربه يا تصادف دچار آسيب به نخاع مي‌‌شوند، در عده اي فشار داخل مثانه بشدت افزايش يافته و سبب عفونتهاي ادراري مکرر و از بين رفتن کليه‌ها مي‌‌شود. بيشتر افراديکه پس از آسيب به نخاع فوت مي‌‌کنند، بعلت عوارض کليوي آن، فوت مي‌‌کنند. بر حسب شدت برگشت ادرار، ريفلاکس ادراري را به 5 درجه از 1 تا 5 تقسيم مي‌‌کنند. نوع درجه يک ريفلاکس ادراري خفيف و نوع درجه 5 ريفلاکس ادراري بسيار شديد است.
علائم ريفلاکس ادراري کدامها هستند؟
در بسياري از موارد کودکي که داراي ريفلاکس ادراري است هيچ علامتي ندارد. شايعترين علامت عفونت ادراري است. و گاهاً وقتي والدين متوجه ريفلاکس ادراري در فرزند خود مي‌‌شوند، که عوارض نارسائي کليه در فرزندان آنها ايجاد مي‌‌شود. اين کودکان بطور مکرر دچار عفونت ادراري مي‌‌گردند. علت عفونت ادراري اين است که در ادرار باقيمانده در سيستم ادراري ميکروب‌ها رشد کرده و عفونت ادراري ايجاد مي‌‌شود. در علم پزشکي ماه اول زندگي دوره نوزادي، دو سال اول زندگي دوره شير‌خوارگي و 14-2 سالگي را دوران کودکي مي‌‌گويند. بررسي‌ها نشان داده‌اند که 30 درصد کودکان و 70 درصد شيرخواراني که مبتلا به عفونت ادراري هستند، مبتلا به ريفلاکس ادراري هم مي‌‌باشند. يعني از هر 3 کودک مبتلا به عفونت ادراري يک نفر و از هر سه شيرخوار مبتلا به عفونت ادراري دو نفر داراي ريفلاکس ادراري هستند. بنابراين والدين عفونت ادراري در کودکان خود را نبايد سهل و ساده تلقي کنند.
عوارض ريفلاکس ادراري کدامها هستند؟
وقتي که کودکي مبتلا به عفونت ادراري مي‌‌شود، باکتريها بطرف بالا رفته و سبب آسيب کليه‌ها مي‌‌شوند. هر بار که اين تکرار مي‌‌شود، کليه‌ها بيشتر آسيب مي‌‌بينند و بالاخره مرحله اي مي‌‌رسد که متأسفانه کليه‌ها کار خود را از دست مي‌‌دهند.
چگونه مي‌‌توان ريفلاکس ادراري را تشخيص داد؟
تشخيص آن ساده است. توسط پزشک متخصص يک سوند ادراري از مجرا وارد مثانه مي‌‌شود و مثانه از طريق سوند پر از ماده حاجب مي‌‌شود تا در راديوگرافي ديده شود. در حالت طبيعي فقط مثانه پر مي‌‌شود و ماده حاجب نمي تواند وارد حالبها شود. ولي در کودکي که داراي ريفلاکس ادراري است، بسته به شدت ريفلاکس، مقداري از ماده حاجب وارد حالبها و کليه‌ها خواهد شد .
درمان ريفلاکس ادراري چيست؟
بسياري از ريفلاکسهاي ادراري خفيف (درجه 1 و2) با گذشت زمان و بزرگ شدن کودک برطرف مي‌‌شوند. منتهي اين کودکان بايد تحت نظر بوده و در صورت لزوم درمان شوند تا آسيبي به کليه‌ها وارد نشود. هر قدر سن کودک کمتر و شدت ريفلاکس ادراري کمتر باشد، احتمال بهبود آن بيشتر است. مثلا در کودک 10 ساله با ريفلاکس ادراري درجه 3 بعيد است که ريفلاکس ادراري با گذشت زمان بهبود يابد. گاهاً لازم است براي اين کودکان ماهها آنتي بيوتيک بخصوصي تجويز شود.
در موارد زير لازم است که حتماً جراحي انجام شود:
علي رغم درمان آنتي بيوتيک کودک بطور مکرر مبتلا به عفونت ادراري شود
کليه‌ها شروع به آسيب ديدن بکنند
کودک به اندازه اي يزرگ شده باشد که ديگر شانس بهبودي وجود نداشته باشد.
شدت ريفلاکس ادراري بالا باشد مثلاً درجه 5.
هر خانمي که داراي هر درجه از ريفلاکس ادراري مي‌‌خواهد حامله شود. چون ريفلاکس ادراري فرد را مستعد عفونت ادراري مي‌‌کند و عفونت ادراري در خانم‌هاي حامله پر عارضه است.
