دكتر جلال شكوهی راديولوژيست دبير انجمن راديولوژی ايران
اگر اطلاعات ما درباره اشعه‌های استفاده شده در پزشكی كافی باشد، آنها بی‌ضرر خواهند بود و به جرات می‌توان گفت در هر یكصد هزار نفر حتی یك نفر با یكبار عكس گرفتن و استفاده از اشعه ایكس دچار مشكل نخواهد شد.
در مورد تابش اشعه زیان‌آور پزشكی اگر چه كمترین تابش مربوط به یك رادیوگرافی از ریه‌هاست، ولی آن هم مثل این است كه بگوئیم یك نخ سیگار ضرری ندارد؛ در حالی كه یك نخ سیگار هم به اندازه خودش مضر است، ولی چیزی را تغییر نمی‌دهد. تابش اشعه زیان‌آور در پزشكی به دو علت مجاز است: اول اینكه منافع آن در تشخیص و درمان بیماری‌ها به مراتب بیشتر از ضرر آن است و دوم اینكه اگر این رادیوگرافی به تجویز پزشك معالج صورت گیرد مسلما این تابش مجاز خواهد بود، اما حتی یك رادیوگرافی توسط خود بیماران مجاز نیست.
ممكن است یكبار استفاده از اشعه برای بیماران مساله‌ای ایجاد نكند، ولی افرادی كه بطور مكرر با اشعه كار می‌كنند بیشتر در معرض خطر هستند، لذا مسوول كمیسیون كنترل و حفاظت در مورد اشعه یونیزه قوانین و مقرراتی برای آنها منظور می‌كند. مثلا بیماران مشاهده می‌كنند كه در حین رادیوگرافی همه پرسنل اطاق تابش را ترك می‌كنند و یا روپوش سربی می‌پوشند و از خود می‌پرسد پس چرا من در اتاق بمانم و چرا روپوش سربی نپوشم؟ جواب این است كه شما در سال حداكثر یكی دو رادیوگرافی انجام می‌دهید ضمنا اگر روپوش بپوشید عكس‌تان خراب می‌شود، اما پرسنل رادیولوژی بایستی 20 سال در معرض اشعه بماند، بنابراین مجاز نیستند در اطاق تابش بمانند. اگر قرار است كودكی را در حین رادیوگرافی نگه دارند و از حركتش جلوگیری كنند، بایستی از والدین وی كمك گرفته شود، چرا كه هم اعتماد كودك به آنها بیشتر است و هم اشكالی برای یكی دو بار در معرض اشعه همراه بودن برای كودك وجود ندارد.
واحد تابش اشعه بطور قراردادی رم (Rem) یا سیورت است كه افراد در عرض یك سال نباید بیشتر از 5 رم یا 05/0 سیورت اشعه دریافت كنند، این حفاظت از طریق سازمان انرژی اتمی اعمال و با كاست‌های حاوی فیلم حساس به تابش اشعه ثانویه، به نام فیلم بج، كنترل می‌شود. هر سیورت 100 رم و هر رم از 1000 میلی‌رم تشكیل شده است.
تشعشعات یونیزه داخل بدن قابل اغماض بوده و مورد بحث قرار نمی‌گیرند. حداكثر تابش مجاز برای پرسنل رادیولوژی 5 رم در سال است كه به نظر می‌رسد امروزه بتوان حد بیشتر از این عدد را ذكر كرد. این یك عدد كلی است، ولی برای پوست، استخوان و تیروئید به تنهائی برابر 30 رم و برای دست و پاها تا 75 رم در سال نیز خواهد بود.
حساس‌ترین سلول‌های بدن به اشعه سلول‌های جنسی (به‌خصوص كروموزوم y) و سلول‌های خون‌ساز است. البته عدسی چشم نیز به اشعه حساس می‌باشد.
چون دریافت 5 رم برای یك سال محدودیت ایجاد می‌كند، بعضی‌ها 3 رم برای هر فصل یا ربع سال را مجاز می‌دانند. تابش مقادیر كم و مجاز اشعه در شرایط ویژه برای جنین نیز خطرناك نیست و شرایط رادیوگرافی می‌بایست بررسی و اعلام شود. بعضی محققین تابش 10 رم به جنین را موجب سقط می‌دانند، ولی دیده شده است كه جنین‌های سالمی به دنیا آمده‌اند كه مادر آنها در طول حاملگی رادیوتراپی شده است. نگرانی مادران در مورد تابش مختصر اشعه در حین حاملی در صورت تجویز پزشك معالج خالی از نگرانی است. بنابراین آنها باید به پزشك و رادیولوژیست درخصوص مقدار اشعه دریافت شده اعتماد كنند.
منابع تابش مصنوعی بدون در نظر گرفتن تابش طبیعی عبارتند از
1- منابع دائم مانند رادیواكتیو و رادیوایزوتوپ‌ها كه پیوسته در حال تابش هستند.
2- منابع موقت كه فقط هنگام كار تولید اشعه می‌كنند، مانند دستگاه‌های رادیوگرافی مولد اشعه ایكس، منابع مولد الكترون مانند شتاب‌دهنده‌های خطی و راكتورهای هسته‌ای، منابع دائمی بسیار خطرناك‌تر از منابع موقت هستند. منابع موقت و دائمی كه از بیرون بدن را هدف قرار می‌دهند، منابع خارجی و آنها كه از داخل بدن را بمباران می‌كنند، منابع داخلی نامیده می‌شوند.
اقدامات حفاظتی در مقابل منابع خارجی:
1- عدم استفاده از تابش بی‌مورد، بدون تجویز پزشك و سرخود.
2- كاهش مقدار تشعشع با بالا بردن كیلوولت، كاهش میلی‌آمپر ثانیه و افزایش فاصله تیوب تابش به بدن، در صورتی كه كیفیت رادیوگرافی خراب نشود.
3- كاهش زمان پرتوگیری.
4- افزایش فاصله بدن از منبع تابش.
5- استفاده از سپرها و پوشش‌ها برای مناطقی از بدن كه نباید عكسبرداری شوند، مانند پوشاندن گونادها وقتی رادیوگرافی شكم و ریه یا جمجمه مورد نظر است.
6- كنترل و بازرسی محیط و پرسنل مجاز به كار با اشعه یونیزه
حفاظت در مقابل منابع باز رادیواكتیو كه موجب تابش داخلی می‌شوند چون بحثی اختصاصی و ظریف است در اینجا به آن پرداخته نمی‌شود، چرا كه مربوط به پرسنل بخش‌های پزشكی هسته‌ای هستند كه مسوول كار با این مواد و تزریق آن به بیماران هستند.
اولین تاثیر اشعه روی پوست شبیه آفتاب‌سوختگی و تولید سوختگی درجه یك است. در نهایت امكان نكروز و زخم پوستی و در صورت ادامه كار سرطان پوست ممكن است ایجاد شود.
اگر به جنین بیشتر از حد مجاز اشعه تابیده شود كمترین تاثیر آن كاهش رشد اوست، به طوری كه از جنین‌های دیگر، ریزتر خواهد بود. عوارض دیگر اینكه ممكن است یك چشم یا هر دو چشم جنین كور و یا با ادامه تابش جنین سقط شود. عوارض حاصل از تابش در جنین تقریبا شناخته شده است، لذا هر آنومالی را نمی‌توان به اشعه نسبت داد. مثلا اگر دو جنین به هم چسبیده باشند، ربطی به اشعه ندارد. آستانه صدمه‌پذیری هر جنین با جنین دیگر نیز متفاوت است. اثر اشعه یونیزان به علت شكست DNA ممكن است در نسل حاضر ظاهر نشود و در یكی دو نسل بعد خودنمائی كند.
نتیجه‌گیری
1- از تابش غیرضروری هر گونه اشعه، به صورت سرخود و بدون تجویز پزشك، باید خودداری نمود.
2- حتی‌الامكان از انجام رادیوسكوپی پرهیز شود.
3- كاركنان بخش‌های تابش اشعه ایكس باید اصول حفاظتی را رعایت كنند و برای بی‌حركت نگه داشتن بیماران نباید در اتاق اشعه بمانند.
4- برای انجام آزمایش حتی‌الامكان از روش‌های تصویری بدون نیاز به اشعه استفاده شود. مانند، MRI یا سونوگرافی.
5- هنگام رادیوگرافی از یك محل معین، نواحی دیگر با پوشش سربی پوشیده و حفاظت شوند.
6- دستگاه‌های رادیولوژی باید به طور مرتب كنترل كیفی شوند.
7- به جای استفاده از دستگاه‌های قدیمی با عمر بیشتر از ده تا پانزده سال، از دستگاه‌های جدید دیجیتال بدون فیلم استفاده شود.
8- در سیستم‌های دارای فیلم، از فیلم‌های سریع استفاده شود.
