عوارض محرك‌های سيستم اعصاب مركزی
درباره محرك‌های سیستم اعصاب مركزی كه در فهرست مواد ممنوع دوپینگ قرار دارد مقدماتی را بفرمایید؟
محرك‌های سیستم اعصاب مركزی یكی از قدیمی‌ترین موادی است كه مورد سوءاستفاده قرار گرفته است كاهش خستگی، افزایش هشیاری افزایش حس رقابت و تهاجم، افزایش كارایی و عملكرد ورزشی از دلایل اصلی سوءاستفاده از این مواد بوده است. این مواد به گروه‌های مختلفی تقسیمبندی می‌شود كه برخی از آنها در درمان بیماری‌های ساده نظیر سرماخوردگی و آسم كاربرد دارد و بدون نسخه به فروش می‌رسند. اما موادی نیز وجود دارند كه خرید و فروش آنها جرم محسوب می‌شود و به شدت باعث اعتیاد جسمی و روانی فرد شوند و دارای مجازات‌های كیفری هستند. در گروه محرك‌های سیستم اعصاب مركزی موادی وجود دارند كه علت بسیاری از مرگ‌های ناگهانی ورزشكاران ناشی از مصرف آنها گزارش شده است.
آن طور كه اشاره كردید این گروه از مواد ممنوعه شامل تقسیم‌بندی‌ها و زیرگروه‌هایی است. درباره طبقه‌بندی محرك‌های سیستم اعصاب مركزی توضیح دهید؟
ساده‌ترین نمای طبقه‌بندی این مواد عبارت است از:
1- محرك‌های روانی:
- آمفتامین‌ها مانند: متیل فنیدیت
- كوكائین
- افدرین و فنیل پروپانولامین
2- مشتقات گزانتین:
- كافئین
- تئوفیلین
3- محرك‌های متفرقه:
مانند: استریكنین
آیا تمامی مواد نام برده در محرك‌ها جزء لیست ممنوعه می‌باشند و مصرف آنها می‌تواند باعث مثبت شدن آزمایش دوپینگ شود؟
براساس آخرین لیست ممنوعه اولا مصرف مواد محرك در حین برگزاری مسابقات ممنوع است و مصرف آن در خارج از فصل مسابقات به لحاظ آنكه آثار آن سریع ظاهر شده و در مدت كوتاهی از بین می‌رود و نقشی در عملكرد ورزشكار در زمان مسابقات ندارد، ممنوع نیست. ثانیا در بین مواد محرك، یعنی داروهای فنیل افرین كافئین، فنیل پروپانولامین و سودوافدرین جزء مواد ممنوعه نیست و در برنامه پایش (Monitoring) قرار دارد؛ لذا مصرف آنها ممنوع نیست. فنیل افرین و سودوافدرین موادی هستند كه بدون نسخه فروخته می‌شوند و برای درمان سرماخوردگی و به عنوان ضد احتقان استفاده می‌شوند.
مصرف افدرین در صورتی دوپینگ محسوب می‌شود كه میزان آن در ادرار به بیش از 10 میكروگرم در میلی لیتر برسد. مصرف كاتین نیز وقتی باعث مثبت شدن آزمایش دوپینگ می‌شود كه غلظت آن بیش از 5 میكروگرم در میلی‌لیتر گزارش شود.
با توجه به اینكه استفاده از برخی از این مواد مانند كافئین در زمان مسابقات و برخی مانند سودوافدرین و فنیل افدرین در تمامی اوقات ممنوع نیست، آیا استفاده می‌توان از آنها استفاده كرد؟
هر ماده‌ای در صورتی كه بیش از حد متعارف، بدون نسخه و تجویز پزشك مصرف شود، دارای عوارضی است كه می‌تواند سلامت ورزشكاران را مورد تهدید قرار دهد، لذا به ورزشكاران توصیه می‌شود برای مصرف هر دارویی، حتی داروهای بدون نسخه نیز با پزشكان ورزشی مشاوره كنند.
حال كه با تقسیمبندی داروهای محرك آشنا شدیم، درباره گروه اول آنها كه با نام محرك‌های روانی شناخته می‌شوند، توضیح دهید؟
محرك‌های روانی یا Psycho stimulants به سه دسته كوچك‌تر تقسیم می‌شود كه عبارتند از:
- آمفتامین‌ها
- كوكائین
- سایر مواد مانند افدرین و فنیل پروپانولامین
محرك‌های روانی با مكانیسم تشدید اثرات كاته كولامین‌های آندروژن عمل می‌كنند.
آمفتامین‌ها برای چه استفاده می‌شوند و چه اثراتی دارند؟
آمفتامین‌ها حدود 85 سال پیش برای درمان احتقان بینی ساخته و تجویز شد و سپس به تدریج برای درمان افسردگی، اضطراب و فعالیت بیش از حد كودكان و تمایل اجتناب‌ناپذیر به خواب (ناركولپسی) تجویز گردید. همچنین، در طی جنگ جهانی دوم برای افزایش هشیاری و كاهش خستگی نظامیان مورد استفاده قرار گرفت. از سال 1950 با مشخص شدن آثار آن در ورزشكاران مورد سوءاستفاده قرار گرفت و تاكنون موارد بسیاری از مرگ ناشی از مصرف بیش از حد آمفتامین‌ها در ورزشكاران گزارش و به اثبات رسیده كه اولین آنها در یك دوچرخه سوار دانماركی در المپیك 1960 بوده است. آمفتامین‌ها در عرض نیم ساعت آثار خود را آشكار می‌كنند و حداكثر تا 24 ساعت آثار آن در بدن باقی می‌ماند. آمفتامین‌ها در آزمایش دوپینگ به راحتی در ادرار قابل شناسایی است.
آمفتامین‌ها چه اثراتی دارند و در پزشكی برای چه استفاده می‌شوند؟
آمفتامین‌ها باعث افزایش فشارخون، كاهش تعداد ضربان قلب، افزایش هشیاری، كاهش خستگی، كاهش زمان واكنش و عكس‌العمل، افزایش اعتماد به نفس، بالا رفتن خلق و خو و تمركز می‌شوند. آمفتامین‌ها همچنین باعث مهار اشتها (كاهش اشتها)، افزایش سوخت و ساز و درجه حرارت بدن، افزایش تنفس و اتساع مجاری تنفسی نیز می‌گردد. آمفتامین‌ها در پزشكی برای درمان افسردگی شدید، درمان تمایل به خواب عمیق (ناركولپسی)، درمان چاقی مقاوم به درمان و اختلالات فعالیت‌های بیش از حد در كودكان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
علت سوءاستفاده ورزشكاران از آمفتامین‌ها چیست؟
افزایش كارایی و عملكرد ورزشی، افزایش قدرت عضلانی، شتاب، توان، فعالیت هوازی، ظرفیت و توان بی‌هوازی، تعویق زمان خستگی، ارتقای خلق و خوی خوش، افزایش تمركز و هوشیاری، افزایش انگیزش و اعتماد به نفس، ایجاد اثرات ضد درد، تشدید سوخت و ساز، كاهش اشتها و كاهش چربی بدن اعتقاداتی است كه در بین ورزشكاران باعث سوءاستفاده از آمفتامین می‌شود.
عوارض آمفتامین‌ها چیست؟
تحریك‌پذیری، بیقراری، آشفتگی، بی‌خوابی، كابوس شبانه، وحشت، لرزش اندام‌ها، اضطراب، گیجی، عصبانیت، خونریزی مغزی، افزایش تعداد ضربان قلب، افزایش فشارخون، درد قفسه سینه، اعتیاد و وابستگی جسمی و روانی، رفتارهای ضداجتماعی، تند شدن تنفس، افزایش حرارت بدن، سردرد، خشكی دهان، اختلالات گوارشی، تعریق، اختلالات جنسی، گشادی مردمك‌ها، نارسایی كلیه‌ها، دردهای عضلانی و مفاصل و وقفه در رشد افراد نابالغ از مهم‌ترین عوارض جانبی آمفتامین‌ها هستند. البته نباید فراموش كرد مقادیر مصرف بسیار بالا نیز می‌تواند باعث تمایل به قتل، خودكشی و یا مرگ شود.
در دسته دوم محرك‌های روانی به كوكائین اشاره شد، درباره این ماده توضیحات لازم را بفرمایید؟
كوكائین از برگ‌های گیاه كوكا گرفته می‌شود كه یك بی‌حس‌كننده موضعی است، اما بر سیستم اعصاب مركزی نیز تاثیر می‌گذارد و باعث كاهش خستگی، افزایش فعالیت‌های حركتی، احساس سرخوشی و سرحالی و حرف زدن بیش از حد معمول می‌شود. كوكائین بعد از 5 تا 15 دقیقه آثار خود را نشان می‌دهد و تا یك ساعت باقی می‌ماند.
علت سوءاستفاده از كوكائین چیست؟
كوكائین به منظور افزایش كارایی و عملكرد، نیرومندی و استقامت فیزیكی مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرد.
عوارض جانبی كوكائین چیست؟
كوكائین به شدت باعث اعتیاد شده و جزء مواد مخدر محسوب می‌شود و همراه داشتن مقداری از آن حكم اعدام دارد. انجام كارهای نامعقول، افسردگی، تحریك‌پذیری، بدبینی، اختلالات شعور و آگاهی، ایجاد تشنج، سكته مغزی ناشی از پارگی عروق مغزی به دلیل اسپاسم از مهم‌ترین عوارض جانبی آن می‌باشد. علت برخی از مرگ‌های ناگهانی ورزشكاران استفاده از كوكائین گزارش شده است.
در دسته سوم از محرك‌های روانی از افدرین و فنیل پرو پانولامین نام برده شد. این مواد چه آثاری دارند؟
قدرت این گروه 5/1 برابر آمفتامین‌هاست. آثار این مواد در عرض 30 تا 40 دقیقه به وجود می‌آید و تا 3 تا 4 ساعت باقی می‌ماند. این داروها برای درمان سرماخوردگی، احتقان بینی، احتقان چشم و درمان آسم مورد استفاده قرار می‌گیرند. از دسته سوم محرك‌ها، فنیل پروپانولامین در حال حاضر جزء لیست ممنوعه نیست.
عوارض جانبی افدرین چیست؟
افزایش تعداد ضربان قلب، افزایش فشارخون، اضطراب، لرزش، بی‌خوابی، سردرد، گیجی، ناراحتی و احساس درد معده شایع‌ترین عوارض افدرین در دوز معمول است. در دوزهای بالاتر بی‌اشتهایی، تحریك‌پذیری و عصبانیت از عوارض جانبی شایع‌تر است.
اگر به سوالات اولیه برگردیم، محرك‌ها را به سه گروه تقسیمبندی كردیم: محرك‌های روانی، مشتقات گزانتین و محرك‌های متفرقه.
اكنون كه گروه اول را بررسی كردیم لطفا در مورد گروه دوم از محرك‌ها تحت عنوان مشتقات گزانتین توضیحات لازم را ارائه فرمایید؟
مشتقات گزانتین هم در مواد طبیعی و هم صناعی وجود دارد. این مواد در چای، قهوه، كاكائو و نوشابه‌های كولاگزانتین یافت می‌شوند و می‌توانند براساس مقدار مصرف باعث تحریك سیستم اعصاب مركزی شوند. كافئین در حال حاضر در لیست ممنوعه قرار ندارد.
كافئین می‌تواند باعث افزایش هشیاری، تعویق زمان خستگی، افزایش مصرف اكسیژن، افزایش متابولیسم، افزایش سوخت چربی‌ها و افزایش دفع ادرار نیز بشود. در مورد آثار و عملكرد كافئین بحث‌های زیادی وجود دارد كه در مجال نمی‌گنجد.
عوارض جانبی كافئین چیست؟
كم‌خوابی، بیقراری، اضطراب، لرزش دست، تپش قلب، اختلالات گوارشی، افزایش دفع ادرار، تعریق زیاد و افزایش حرارت بدن از مهم‌ترین عوارض جانبی كافئین است.
در گروه سوم محرك‌ها از گروهی تحت عنوان محرك‌های متفرقه سیستم اعصاب مركزی نام بردید. درباره این گروه نیز توضیحات لازم را ارائه و درباره عوارض جانبی آنها اهم موارد را ذكر كنید؟
در گروه سوم داروها یا موادی مانند استریكنین قرار دارند. این داروها شدیدا خطرناكند، كمتر استفاده بالینی دارند و بیشتر در امور تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده بیش از اندازه آنها می‌تواند باعث تشنج و مرگ شود.
در پایان لطفا آخرین توصیه خود را بفرمایید؟
محرك‌های طیف گسترده‌ای از مواد هستند كه برخی از آنها در داروهای معمولی وجود دارند و برخی شدیدا اعتیادآور بوده و همراه داشتن آنها جرم بوده و مجازات كیفری بسیار سنگینی دارد. استفاده از برخی از آنها ممنوع نیست و استفاده برخی از آنها فقط در حین مسابقات ممنوع است. برخی از آنها عارضه جانبی زیادی ندارند، اما بعضی از آنها زندگی را به خطر می‌اندازند و حیات را تهدید می‌كنند؛ لذا توصیه می‌شود به خاطر عوارض خطرناكی كه استفاده مداوم و بیش از اندازه آنها می‌تواند داشته باشد برای مصرف هرگونه ماده یا دارویی با پزشك ورزشی كه تسلط لازم و كافی بر لیست ممنوعه و مواد ممنوعه دارد، مشاوره شود تا علاوه بر حفاظت و مراقبت از سلامتی ورزشكاران و با استفاده از تدابیر لازم از مثبت شدن آزمایش دوپینگ ورزشكاران جلوگیری شود.
نكته دیگر آنكه اگرچه استفاده از محرك‌ها در خارج از مسابقات ممنوع نیست، اما از آنجایی كه آثار و متابولیت‌های آن چند هفته در بدن باقی می‌مانند، می‌توانند باعث مثبت شدن آزمایش دوپینگ در حین مسابقات شوند.
منبع: فدراسیون پزشكی ورزشی
