دكتر محمدتقی اكبری؛ دكترای ژنتیك انسانی
تالاسمی (آلفا، بتا و دلتا) مجموعه‌ای از شایع‌ترین كم‌خونی‌های توارثی می‌باشد. تالاسمی آلفا از شایع‌ترین انواع تالاسمی در ایران است. بر خلاف اغلب ژن‌ها در هر سلول دو ژن گلوبین آلفا بر روی كروموزوم 16 قرار دارد و بنابراین در مجموع، هر فرد سالم دارای چهار ژن گلوبین آلفا می‌باشد.
در این نارسایی، ساخت مقدار زنجیره‌های آلفای هموگلوبین كاهش می‌یابد. ناقلین بیماری فاقد علائم بالینی هستند و یا تنها به كم‌خونی خفیف مبتلا می‌شوند. افرادی كه یك ژن گلوبین آلفای آنها غیرعادی باشد، ناقل خاموشی و افرادی كه دو ژن غیرعادی داشته باشند، ناقل مینور تالاسمی آلفا محسوب می‌شوند. در ناقلان سیس هر دو ژن جهش یافته گلوبین آلفا، روی یك كروموزوم 16 واقع شده‌اند و در ناقلان ترانس روی هر یك از كروموزوم‌های 16، یك ژن جهش یافته گلوبین آلفا قرار دارد.
دو وضعیت حاد تالاسمی آلفا به شكل بیماری هموگلوبین H و هیدروپس فتالیس عارض می‌شود. در بیماری هموگلوبین H هر شخص تنها یك زنجیره آلفای سالم دارد و سه ژن گلوبین آلفای او حذف شده و یا دارای جهش می‌باشد.
در برخی از حالت‌های هموگلوبین H با آنكه نیاز به تزریق خون در مقایسه با تالاسمی ماژور كمتر است، وضعیت تالاسمی اینترمدیا ایجاد می‌گردد كه ضرورت تشخیص پیش از تولد (PND) را ایجاب می‌كند. در صورت حذف هر چهار ژن زنجیره آلفا، جنین قبل از تولد می‌میرد. چنین جنینی به هیدروپس فتالیس مبتلاست و خطر جانی مادر باردار را در طول دوران بارداری تهدید می‌كند.
شناسایی این جنین و ختم حاملگی در سه ماهه اول بارداری، از جمله اقدامات درمانی است كه در پی تشخیص پیش از تولد انجام می‌گیرد.
مشاوره ژنتیك و نحوه توارث
ناقلان تالاسمی آلفا با بیماران فقر آهن همپوشانی دارند و از دیدگاه خونشناسی، به كم‌خونی هیپوكرومیك و میكروسیتیك (MCH و MCV كاهش یافته) مبتلا هستند؛ به همین دلیل این افراد علیرغم عدم نیاز به درمان، تحت آهن درمانی قرار می‌گیرند. آهن درمانی برای این افراد بی‌اثر است و در بلندمدت زیانبار می‌باشد. با انجام آزمایش تعیین جهش، می‌توان این دو گروه را به طور قطعی با روش‌های مولكولی از یكدیگر متمایز ساخت.
اگر یك زوج، ناقل تالاسمی آلفا باشند، با بررسی تعداد ژن‌های حذف شده یا جهش‌یافته زنجیره‌های آلفا در زوجین، احتمال داشتن فرزند مبتلا به تالاسمی آلفا و نیاز به بررسی تشخیص پیش از تولد ارزیابی می‌شود. زوجینی كه ریسك داشتن فرزند هیدروپس فتالیس یا بیماری هموگلوبین H را دارند، تشخیص پیش از تولد توصیه می‌گردد.
تعامل تالاسمی آلفا و سایر هموگلوبینوپاتی‌ها
اگر یكی از زوجین ناقل تالاسمی آلفا و همسرش ناقل تالاسمی بتا باشد، پس از تعیین جهش می‌توان به آنان اطمینان داد كه ریسك تالاسمی ماژور فرزندانشان را تهدید نمی‌كند.
به همین دلیل نیازی به مرحله بعدی آزمایش‌های ژنتیك، یعنی تشخیص پیش از تولد برای آنها وجود ندارد. در صورتی كه احتمال وقوع جهش در هر دو ژن گلوبین آلفا و بتای یك فرد وجود داشته باشد، هر دو ژن در فرد مذكور مورد بررسی قرار می‌گیرند.
اگر هر دو ژن او جهش یافته باشند، با توجه به وضعیت همسرش لزوم تشخیص پیش از تولد بررسی می‌شود. اگر یكی از زوجین ناقل تالاسمی آلفا و همسرش ناقل واریانت ساختاری هموگلوبین باشد، هر دو ژن گلوبین آلفا و بتا آنالیز شده و نوع واریانت آلفا یا بتا (مثلا كم‌خونی داسی شكل) تعیین می‌شود. سپس براساس تركیبات احتمالی ژن‌های والدین، درخصوص تشخیص پیش از تولد تصمیم مناسب اتخاذ می‌گردد.
روش‌های تشخیص مولكولی و تشخیص پیش از تولد
امروزه تقریبا تمام جهش‌های متنوع این ژن‌ها با پیشرفت تكنیك‌های ژنتیك مولكولی قابل شناسایی است.
بررسی اختلالات ژن‌های تالاسمی با روش‌های مولكولی نظیر ARMS-PCR,GAP-PCR و تعیین توالی (Sequencing) DNA امكان‌پذیر است. با انجام این آزمایش‌ها، نوع جهش والدین مشخص شده و وضعیت‌های احتمالی فرزندان آنها تعیین می‌شود. در صورتی كه انتقال جهش‌ها مخاطره‌آمیز نباشد، نیاز به بررسی‌های بعدی نیست و خاتمه آزمایش‌ها اعلام می‌شود.
در صورتی كه خطر ابتلا به بیماری هموگلوبین H شدید و یا هیدروپس فتالیس برای جنین آن زوج وجود داشته باشد، انجام آزمایش‌های تشخیص پیش از تولد به آنها توصیه می‌گردد.
نمونه‌برداری از جنین
برای تعیین وضعیت جنین از نظر هیدروپس فتالیس یا هموگلوبین H، باید در هفته 12-10 بارداری از پرزهای جفتی نمونه‌برداری كرد (CVS) و یا در هفته 16-14 از مایع آمنیوتیك (AF) با روش آمنیوسنتز نمونه‌برداری نمود و الگوی وراثت جهش‌های تالاسمی پدر و مادر را در جنین مورد بررسی قرار داد. اگر جنین مبتلا به هیدروپس فتالیس و یا هموگلوبین H باشد، سقط درمانی با مجوز پزشكی قانونی میسر است.
