گفت‌وگو: رضا حسینمردی، عکس: زینب برات یوسف‌خانی
واکاوی پزشکی فرآیند مرگبار الکل‌های تقلبی
در گفت‌و گوی اختصاصی دنیای سلامت با دکتر حسین حسنیان مقدم، فلوشیپ سم شناسی و مسمومیت‌ها و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بررسی شد؛
تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای انواع مسمومیت‌ها وجود دارد ولی بطور کلی به انواع دارویی و غیر دارویی دسته بندی می‌شود.
در انواع غیردارویی بحث سو استفاده از مواد است. برخی از این مواد از نوع مخدر، محرک، توهم زاست، که انواع آن در همه کشورها دیده می‌شود.
در ایران مخدرها از اهمیت بیشتری برخوردارند. نکته دیگر بحث سوء‌استفاده و سوءمصرف الکل است.
به تازگی تعداد زیادی مسموم با الکل تحت عنوان مسمومیت با متانول در نقاط مختلف کشور بستری شدند که متاسفانه تعدادی منجر به نابینایی و مرگ شده است.
چیزی که در حوزه سم شناسی مطرح است و عمدتاً با آن مشکل داریم، الکل متیلیک یا عرق چوب، اتیلن گلیکول یا همان ضد یخ و ان پروپنول که در صنایع استفاده و الکل سمی محسوب می‌شوند.
در رابطه با الکل اتانول که در انواع مختلف توسط مردم به منظور سرخوشی استفاده می‌شود، امروزه ثابت شده که حتی مقادیر کم آن موجب تهدید سلامت است.
ما نمی‌توانیم منکر بشویم که مصرف الکل در کشور وجود ندارد. آمار مختلفی که از سوی وزارت بهداشت و سایر ارگان‌ها ارائه شده، حاکی از آن است که عده زیادی در طول سال از الکل استفاده کرده‌اند.
هیچ فراورده الکلی جهت شرب در کشور تولید نمی‌شود و بدین ترتیب برخی از انواع الکل بطورغیر استاندارد توسط افراد سود جو تولید می‌شود.
پس الکل مصرفی یا بطورزیرزمینی درکشور تولید می‌شود یا از مرزها بصورت قاچاق وارد ایران می‌گردد.
برخی از انواع این الکل‌های عرضه شده حاوی الکل سمی متیلیک یا الکل چوب است.
الکل متیلیک با رنگ، بو و مزه توسط افراد عادی قابل تشخیص نیست و فقط در محیط آزمایشگاه قابلیت افتراق وجود دارد.
ضمن اینکه گاهی الکل‌های مصرفی مخلوطی از این دو الکل اتیلیک و متیلیک است.
گاهی تداخل این دو الکل در درجات مختلف و خوردن آن موجب نابینایی و مرگ می‌شود که با توجه به عوامل مختلف می‌تواند عمق فاجعه متفاوت باشد.
با توجه به مشکلات پیش آمده در مصرف الکل برای هم وطنان که بسیاری از آنها جوان‌ها هستند، و جهت روشن شدن برخی ابهامات و سؤالات خوانندگان در خصوص تولید، توزیع و عوارض مخرب مصرف مشروبات الکلی، با دکتر حسین حسنیان مقدم، فلوشیپ سم شناسی و مسمومیت هاو عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به گفتگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
جناب آقای دکتر در ابتدا بفرمایید میزان مصرف الکل‌های تقلبی چه آسیبی به افراد می زند و فرایند اثر آن چگونه است؟
یک سری فعل و انفعالات پیرو مصرف الکل در بدن رخ می‌دهد. برخی از افراد مقدار مناسب و بعضی میزان نامناسبی از یک آنزیم رادارند.
همانطور که مصرف الکل در افراد با اثرات و نحوه متفاوتی از سرخوشی یا عکس العمل ها همراه است، مصرف الکل متیلیک {الکل صنعتی}نیز پیامدها و حالات متفاوتی ایجاد می‌کند واثرات مخربی بر جا می‌گذارد. و البته مقدار مصرف هم تأثیر گذار است.
میزان مشخص از الکل روی یک فرد، همان تاثیرات را بر فرد دیگر نمی‌گذارد. ما بیمارانی داشتیم که با یکدیگر یک میزان مشخص الکل مصرف کرده بودند ولی در یکی هیچ اتفاقی رخ نداد ولی در دیگری منجر به نابینایی و کم بینایی شده و در برخی متاسفانه موجب فوت شده است.
در خصوص شیطنت‌ها در تولید الکل تقلبی و دست ساز برای شرب هم بفرمایید.
وقتی برای کالایی تقاضا وجود داشته باشد با اطمینان می‌توان گفت که عرضه آن وجود دارد و حتی بازار قاچاق یا دلالی و تقلب نیز برای آن متصور است.
الکل هم مانند بقیه کالاها است و متاسفانه افرادی که الکل مصرف می‌کنند و دچار مشکلات بعدی و مسمومیت می‌شوند، بیشترشان جوان و در سنین فعال جامعه هستند.
متاسفانه معدل سنی بین 25- 35 سال است. این با سن مصرف سایر مواد از جمله تریاک تفاوت زیادی دارد و بار و هزینه زیادی بر جامعه و دولت تحمیل می‌کند؛ علاوه بر هزینه مالی هزینه انسانی هم مطرح است.
اگر جوانی الکل مصرف کند و در سن 25 سالگی دچار کوری شود با فردی مواجه ایم که اگر تا 70 سالگی عمر داشته باشد، پس حدود نیم قرن یک فرد نابینا سر بار جامعه خواهدبود.
این هزینه انسانی قابل چشم پوشی نیست و حتی از مرگ فرد نیز پیامدهای ناگوارتری دارد.
این افراد سود جو و تولید کنندگان زیر زمینی چطور و به چه صورت دست به تولید مشروبات الکلی دست ساز و تقلبی می‌زنند؟
بسیار از افرادی که اقدام به تولید این گونه مشروبات الکلی می‌کنند قصد آسیب ندارند. گاهی وقت‌ها بخصوص در اپیدمی اخیر از الکل به شکل صنعتی استفاده شده است.
در ساخت الکل به شکل سنتی معمولاً از میوه‌هایی با قند بالا مانند چغندر، انگور و... با تخمیر منجر به تولید الکل اتیلیک می‌شوند.
متاسفانه چون قصد بالا بردن غلظت الکل را دارند (تقریباً شبیه تقطیر در گلاب سازی) در فرایند تولید سلولز زیادی وجود دارد.
به عنوان مثال شاخه درخت، برگ، خوشه و دم انگور به شکل چوب وارد فرایند تولید می‌شود و تخمیر آن موجب تولید الکل سمی چوب یا در اصطلاح الکل متیلیک می‌شود.
زمان عمر و ماندگاری الکل اتیلیک و الکل متیلیک متفاوت است. یعنی اثر الکل اتیلیک سریع‌تر از عرق چوب یا همان الکل متیلیک ازبین می‌رود.
فردی که مشروب تقلبی می خوردپس ازاتمام اثر واز دور خارج شدن الکل اتیلیک، با شروع فعالیت مخرب الکل متیلیک یا الکل چوب مواجه می‌شود که در فرایند تجزیه و متابولیزه شدن خود، اثرات مخرب و غیر قابل جبرانی بر مغز و سلول‌های عصبی بویژه اعصاب بینایی بر جا می‌گذارد.
اسیدمی و مرگ پایان مصرف الکل تقلبی است. در این شرایط، زمان بسیارحیاتی است و اگر در اولین فرصت فرد مسموم تحت مداوای سریع و تخصصی قرار نگیرد، عمق فاجعه با گذر زمان بیشتر شده و فرد را از معلولیت به سمت مرگ هدایت می‌کند.
اگر کسی به اشتباه یا از روی کنجکاوی اقدام به مصرف این نوع الکل بکند به محض دیدن علائم مسمومیت که علائمی دیر رس نسبت به زمان مصرف الکل است، باید تحت نظر پزشک و اقدامات فوریتی قرار گیرند.
معمولاً علائم مصرف مشروب که شامل حالات سرخوشی و مستی، استشمام بوی الکل از دهان... است پس از چند ساعت (2-3 ساعت) برطرف شده و کاهش می‌یابد اما علائم مصرف الکل سمی دیرتر بروز می‌کند.
مثلاً اگر کسی شب گذشته الکل مصرف کرده باشد، در موارد مسمومیت معمولاً پس از حدود 8 ساعت در صبحگاه دچار سرگیجه و تهوع، دید برفکی، دوبینی و ناتوانی در دید می‌شود و به تصور اینکه این مشکل موقت است و به مرور پایان می‌یابد، فرصت طلایی دریافت خدمات فوریتی و اورژانسی را از دست می‌دهد.
وضعیت فرد با گذر زمان، بد و بدتر می‌شود. در اپیدمی اخیرآنقدر به علائم مسمومیت توجه نشده بود که افراد با کاهش سطح هوشیاری به مرکز درمانی ارجاع شدند و متاسفانه زمان طلایی نجات را از دست داده بودند.
اگر چه من و همکارانم به محض مواجه با این افراد و دریافت شرح حال دقیق، اقدامات مهم و فوریتی را انجام می‌دهیم ولی گاهی متاسفانه آنقدر دیر شده است که عملاً تغییری رخ نمی‌دهد و فرد با نابینایی و حتی مرگ دست به گریبان می‌شود.
توصیه مهم این است که درنزدیکترین زمان ممکن خود را به مراکز اورژانس و مجهز برسانند؛ ابتدا آزمایش گاز خون انجام می‌شود و با توجه به شرح حال و پاسخ آزمایش، اقدامات مهم و فوریتی انجام خواهد شد.
وحشت و نگرانی از پیگرد قضایی و پلیس شاید عامل مهم از دست دادن زمان طلایی باشد ... نظر شما چیست؟
این اطمینان را می‌دهیم که مراکز درمانی و پزشکان به افراد مراجعه کننده به عنوان انسان بیمار و نیازمند کمک نگاه می‌کنند و اطلاعات شخصی افراد بیمار در اختیار نیروهای انتظامی قرار نمی‌گیرد.
راز داری از اصول کاری است و حتماً همکاران و مراکز درمانی بدین ترتیب عمل می‌کنند.
پزشک باید از اطلاعات دقیق و شرح حال بیمار مطلع شود در غیر اینصورت ممکن است که درمانگر دچار گمراهی شده و زمان طلایی درمان از دست برود که دیگر کاری از دست هیچکس بر نخواهد آمد.
اگر با چنین علائمی در مسمومیت مواجه شدید و در یکی دوروز اخیر مصرف الکل نیز صورت گرفته، حتماً به پزشک اطلاع دهید تا اقدامات ضروری را لحاظ کند.
زمان طلایی چیست؟ و خدماتی که از سوی پزشکان انجام می‌شود چگونه است؟
عملاً بعداز 72 ساعت دیگر نمی‌توانیم هیچ اقدامی برای فرد مسموم با الکل انجام دهیم.
خیلی اوقات بیماران بعد از سه، چهار روز با کوری مراجعه می‌کنند و ما شرمنده و متأثر می‌شویم که می‌گوییم این مساله تا آخر عمر همراه آنان است.
هرچه زمان مراجعه به زمان مصرف الکل نزدیکتر باشد، اقدامات ساده و اثرگذارتری است اما هرچه دیرتر شود باید اقداماتی مانند دیالیز صورت گیرد تا مواد سمی را از داخل سلول‌ها پاکسازی کرد.
گاهی با دیالیز هم نمی‌توانیم مطمئن شویم که علائم و اختلالات بینایی بیمار کامل برطرف می‌شود یا نسبی یا...!
قطعاً بعد از 72 ساعت مصرف نمی‌توانیم کاری انجام دهیم ولی اگر حتی 8 ساعت قبل از 72 ساعت آلودگی با ماده سمی الکل مراجعه انجام شود، دست ما برای کمک بیشتر باز است.
مطالعات ثابت کرده است که در اکثر موارد مراجعه پس از 24 ساعت به مرگ منتهی شده است.
اقدامات فوریتی شما و همکارانتان چیست؟
دادن پادزهر یا آنتی دوت مهمترین اقدام اولیه است. الکل اتیلیک یا همان اتانول، آنتی دوت و پاد زهر برای الکل صنعتی و مرگبار به شمار می‌رود.
در واقع از الکل طبی استفاده می‌کنیم. الکل طبی با جایگزینی، جلوی متابولیزه شدن و تجزیه الکل صنعتی و مرگبار را می‌گیرد و در این رقابت میان دو الکل، موجب کاهش روند مخرب الکل سمی می‌شود.
البته این اقدام درمانی مهم در ساعات اولیه مسمومیت اثر دارد و هرچه زمان می‌گذرد فرصت طلایی نیز از دست می‌رود.
دیالیز آخرین اقدام فوریتی و تیر آخر نجات است.
آیا به میزان مصرف هم بستگی دارد؟
بله. هرچه میزان مصرف الکل بیشتر باشد و میزان غلظت متانول در آن فراورده مصرفی، بیشتر باشد امکان برگشت یا نجات مسموم کاهش می‌یابد.
آیا قبل از مصرف می‌توان متوجه سمیت الکل شد؟
متاسفانه این امکان وجود ندارد و فقط آزمایشگاه این توانایی را در تشخیص افتراقی الکل اتیلیک و متیلیک دارد.
این سمی است که وارد خون می‌شود و با مسمومیت‌های دیگر که گفته می‌شود با استفراغ می‌توان به روند درمان کمک کرد، فرق دارد.
آیا خود فرد یا خانواده کمکی می‌توانند بکنند؟
در واقع تنها راه این است که از الکل استانداردی که فقط در اختیار گروه پزشکی است استفاده کنند. تا اینکه در اولین فرصت مسموم به مرکز درمانی ارجاع شود.
این اقدام با گرفتن شرح حال در بیمارستان برای مسموم انجام می‌شود. بی شک اگرفرد دسترسی به الکل سالم واستاندارد داشت که این اتفاق رخ نمی‌داد.
به همین خاطر از خوراندن هر چیز غیرقابل اعتماد باید خودداری کرد. الکل طبی طی فرایندی که دراختیار سازمان غذا و دارو است دراختیارمراکز بیمارستانی قرار دارد.
ماده‌ای که برای جلوگیری از شرب الکل طبی در آن توسط کارخانه وارد می‌شود پیترکس نام دارد که مصرف آن نیز مضر است.
مضرات الکل برای سلامت بدن تا چه حدی است؟
بحث پزشکی اثبات شده است که الکل در ابتلا به بسیاری از امراض دخیل و مؤثر است.
بیماری‌های دستگاه گوارش و در رأس آن سیروز کبدی از پیامدهای مصرف الکل است. افراد با خوردن الکل دچار کبد چرب می‌شوند.
الکل اثرات مضری بر سیستم عصبی مرکزی و ایجاد عارضه زوال عقل دارد. مصرف الکل ارتباط نزدیکی با حوادث و سوانح رانندگی دارد.
در سال‌های مختلف 15 تا 30 هزار مورد از تصادفات رانندگی در کشور داشتیم که بسیاری از این اتفاقات تلخ ناشی یا مرتبط با مصرف مواد مخدر و الکل بوده است.
در کشورهای غربی هم پلیس مجهز به دستگاه‌های تست الکل است و خوشبختانه پلیس کشورمان نیز از این فرایند استفاده می‌کند و برخورد می‌شود.
اگر چه در فرایند تولید برخی مواد غذایی الکل نیز تولید می‌شود ولی این میزان آنقدر ناچیز است که موجب سکر نمی‌گردد و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
میزان مجاز آن در خون برای مردم کشورمان 20 میلی گرم بر دسی لیتر است. که اگر فردی دارو یا غذا نیز خورده باشد به طور طبیعی از این میزان بالاتر نخواهد رفت.
اگر از این میزان بالاتر باشد و یا رفتار فرد راننده غیر عادی باشد، پلیس اعمال قانون خواهد کرد.
برخی افراد از ترس پیگرد قانونی به مراکز درمانی مراجعه نمی‌کنند. شما چه اطمینان خاطری به آنها می‌دهید؟
بیماری که الکل مصرف کرده و در بیمارستان تحت مداوا قرار می‌گیرد، به هیچ عنوان توسط نیروی انتظامی مورد پیگرد قرار نمی‌گیرد.
اگر نیروی انتظامی در بیمارستان وجود دارد و پرسش می‌کند برای جلوگیری از گسترش پیامدهای مرگبار و با هدف شناسایی عوامل اصلی تولید و توزیع مشروبات الکلی تقلبی و آلوده است و نباید نگران شد و این همکاری به جلوگیری از مرگ افراد بیشتری که مصرف کرده‌اند منجر خواهد شد.
جناب دکتر گاهی اوقات در مشروبات دست ساز دخل و تصرف‌های دیگری نیز می‌شود. برای خوانندگان ما توصیه و هشدار لازم را عنایت بفرمایید.
گاهی اوقات برای گیرایی و تقویت اثر مشروبات و همچنین جلب مشتری، افراد سود جو و تولید کنندگان زیر زمینی اقدام به افزودن برخی داروها می‌کنند.
انواع داروها از جمله ترامادول، محرک‌ها، داروهای دسته باربیتورات، داروهای دسته بنزودیازپین و... استفاده شده است که توسط آزمایشگاه‌های معتبر و سازمان پزشکی قانونی کشور شناسایی و بررسی شده است.
نکته مهم این است که الکل ضعیف کننده سیستم اعصاب مرکزی است. فردی که زیاد الکل مصرف می‌کند دچار کاهش سطح هوشیاری و پیامدهای مرتبط با آن می‌شود.
با اطمینان می‌توان گفت استفاده از داروهایی که چنین اثری دارند موجب تشدید علائم، کاهش سطح هوشیاری و بدتر شدن وضعیت فرد بویژه در موارد مصرف مشروبات الکلی سمی می‌کند.
مسمومیت با الکل در چه رده‌ای در کشور است؟
در چند ماه گذشته مراجعه به مراکز درمانی برای مداوای مسمومیت الکل افزایش یافت و مسمومیت با این ماده در رده‌های نخست مسمومیت‌ها در کشور قرار گرفت.
وزارت بهداشت با همراهی وزارت کشور پروتکلی تدوین کرده است که با همکاری سایر ارگان‌های ذیربط اقدامات مؤثر و اطلاع رسانی اثر گذاری انجام شود.
تصور نمی‌کنید پشت قضیه اپیدمی اخیر مسمومیت با الکل مساله سیاسی و یا تهدید فرهنگی وجود داشته باشد که از خارج کشور در حال هدایت است؟
این موضوع پرسش پزشکی نیست و از صاحبنظران مربوطه باید جویا شد ولی به نظر من اشتباه فنی در فرایند تولید مشروبات الکلی و تقاضای بالا مهمترین عامل این اپیدمی به نظر می‌رسد.
البته تاکید دارم که این نظر شخصی من است.
پیشنهاد شما به مردم و پرسنل مراکز درمانی چیست؟
در شرایط اپیدمی هستیم. زمانی می‌توان کمک کرد که افراد به موقع به بیمارستان برسند.
بیمار یابی و کمک به جلوگیری از گسترش این اپیدمی فقط به عهده مسمومین و بیماران و افراد مطلع و نزدیکان وی نسبت به موضوع است.
گاهی با دادن مقداری الکل طبی می‌توان کمک بزرگی کرد و گاهی حتی با دیالیز هم نمی‌توان اقدامی مؤثر صورت داد.
توصیه من به همکارانم در مراکز درمانی در حین برخورد با چنین بیماران مسموم با الکل‌متیلیک تعامل و دادن اطمینان خاطر نسبت به محرمانه بودن اسرار پزشکی و درمانی بیمار است.
کشف بقیه افرادی که در چنین جمع‌هایی الکل مصرف کرده‌اند موجب نجات بسیاری از آنان شده است.
با این اقدامات همکاری فی مابین پزشک و بیمار، خوشبختانه میزان مرگ و میر در روزهای اخیر به صفر رسیده است. در صورت عدم همکاری، میزان قربانیان افزایش می‌یابد... .
آخرین آمار تا لحظه تهیه این گفتگو (تا پایان آبان 97)، بیش از 800 نفر مسموم و بیش از 80 نفر منجر به فوت گزارش شده است.
در همه نقاط دنیا الکل عامل مرگ و میر در میان عوامل مزمن محسوب می‌شود.
ولی در ایران اتفاق حاد است. حجم مصرف مشکلات متفاونی را به همراه دارد که نیاز به فرهنگ‌سازی دارد.
