فرزانه صدقی
به گفته دكتر فدایی، اعتیاد هنگامی به صورت عام به كار می‌رود كه وابستگی دارویی خوانده شود. وی در تعریف داروهای اعتیادآور اظهارداشت: دارو به هر ماده‌ای اطلاق می‌شود كه چون به بدن وارد شود یك یا چند كاركرد آن را تغییر دهد.
برحسب این تعریف، اكثر مواد گیاهی و حیوانی و صناعی دارو شناخته می‌شوند اما همه داروها اعتیادآور نیستند بنابراین برحسب تعریف دقیق، وابستگی دارویی با وابستگی جسمی، وابستگی روانی و پدیده تحمل مشخص می‌شود. وی گفت: انسان در اثر مصرف برخی مواد از نظر جسمی و روانی به آن وابسته می‌شود، به طوری كه در اثر دستیابی به آن ماده و مصرف آن احساس آرامش و لذت می‌كند، در حالی كه با نرسیدن آن ماده، به احساس ناراحتی روانی و رنج جسمی دچار می‌شود و عموما برای رسیدن به حالت آرامش و لذت اولیه مجبور می‌شود هر بار مقدار بیشتری از آن ماده را مصرف كند.
وی با تاكید براینكه موادمخدر همچون تریاك هنوز عمده‌ترین عوامل وابستگی دارویی را تشكیل می‌دهند، افزود: الكل و حشیش و دخانیات (موادی كه حاوی نیكوتین هستند از قبیل سیگار) نیز بخش دیگری از مواد اعتیادآور هستند. در چند سال اخیر مواد محركی با اسامی شیشه و اكس نیز از عوامل خطرناك وابستگی دارویی محسوب می‌شوند.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تصریح كرد: برخی مواد دیگر كه انسان به راحتی مصرف می‌كند و گمان اعتیاد به آنها را نمی‌برد نیز مانند چای كه تحت عنوان وابستگی به كافئین بحث می‌شود، در زمره وابستگی دارویی هستند بنابراین چای و قهوه و كاكائو و شكلات، همه به علت داشتن كافئین می‌تواند سبب وابستگی دارویی شود گرچه مصرف آنها مخاطره‌آمیز نیست و به عنوان یك پدیده مرسوم پذیرفته شده است.
اجزاء وابستگی دارویی
دكتر فدایی وابستگی‌های روانی، جسمی، پدیده تحمل را از اجزاء وابستگی دارویی دانست و افزود: وابستگی روانی حالتی است كه شخص پس از مصرف ماده احساس رضایت و اقناع می‌كند و همراه با آن رغبت و تمایل نسبت به مصرف مجدد ماده برای كسب لذت ایجاد می‌شود. وی با اشاره به اینكه وابستگی روانی مهم‌ترین علت مصرف مواد اعتیادآور است، گفت: تنها عامل تداوم‌بخش در برخی موارد اعتیاد، نوعی بازتاب شرطی است كه به شخص می‌آموزد در زمان ناراحتی به ماده مورد اعتیاد روی ببرد و خود را فراموش كند.
وی همچنین یادآور شد: وابستگی جسمی نیز بدین معناست كه پس از كاربرد مكرر ماده، بدن فرد به آن وابسته می‌شود به نحوی كه در اثر عدم مصرف آن، شخص به اختلالات شدید جسمی دچار می‌شود بنابراین می‌توان گفت، وابستگی جسمی عامل موثری در تقویت وابستگی روانی به ماده، یا برگشت به اعتیاد است. مدیر گروه روانپزشكی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی همچنین در تعریف پدیده تحمل نیز اظهار داشت: برای رسیدن به همان حالت نشئه كه ابتدا با مقدار معینی از ماده اعتیادآور حاصل می‌شد، باید به طور مرتب میزان ماده را افزود زیرا بدن با آشنایی با آن ماده هر بار مقدار بیشتری از آن را بلااثر می‌كند.
سرانجام زمانی می‌رسد كه دیگر ماده اعتیادآور به هر میزان كه مصرف شود حالت نشئه به وجود نمی‌آورد و فرد معتاد بالاجبار تنها برای كاهش عوارض جسمی از آن ماده مصرف می‌كند. این همان زمانی است كه بسیاری از معتادان به فكر ترك می‌افتند اما قصد واقعی آنان گاهی كنار گذاشتن كامل ماده نیست، بلكه می‌خواهند پس از مدتی مصرف آن را از سر بگیرند تا باز هم نشئه شوند. وی افزود: تعریف اعتیاد بر مبنای علمی با توجه به وابستگی دارویی و اجزای آن یعنی وابستگی روانی، وابستگی جسمی و پدید تحمل یك تعریف جامع و مانع است.
با این تعریف بسیاری از رفتارهای عادتی از وابستگی دارویی خارج است و موضوعاتی از قبیل صرف وقت برای اینترنت و تلفن همراه (به صورت افراطی)، شست‌وشوی وسواسی دست‌ها، صاف كردن سینه به عنوان نوعی تیك در جایگاه‌های مجزا و اختصاصی خود باید مطرح شود. به گفته دكتر فدایی، وابستگی روانی به یك ماده ممكن است پس از یك بار مصرف آن ظاهر شود اما برای وابستگی جسمی نیاز به مصرف مكرر ماده برای چند روز یا چند هفته (برحسب نوع ماده) است. به عنوان مثال حداقل زمان برای ایجاد وابستگی به مواد افیونی (مانند تریاك) یك تا دو هفته است.
داورهای اعتیادآور
عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به اینكه همه مواد اعتیادآور جزء طبقه‌بندی كلی داروها قرار دارند، گفت: هم‌اكنون مرفین، الكل و نیكوتین موجود در دخانیات جزء داروهای شناخته محسوب می‌شوند اما همه داورها اعتیادآور نیستند و مواد اعتیادآور در قیاس با كل داروها مقدار بسیار ناچیزی را تشكیل می‌دهند. بنابراین داروهایی كه توسط پزشك تجویز می‌شود، از هر نوع كه باشد، مربوط به قلب، گوارش، اعصاب و روان، تنفسی، عفونی و غیره را باید با اطمینان مصرف كرد زیرا طبیعی است كه پزشك در تجویز دارو همه جوانب را در نظر می‌گیرد.
