دکتر سید مرتضی صفوی : متخصص تغذیه و رژیم‌های درمانی ؛ استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ؛ رئیس هیئت مدیره انجمن غذا، صنعت، سلامت
تحریریه زندگی آنلاین : سنین بین 10 تا 20 سالگی دوره نوجوانی نامیده می‌شود که مانند پل دوران کودکی را به بزرگسالی متصل می‌کند. تغییراتی که در این دوران از نظر جسمی و روحی ایجاد می‌شود، نهایتا بلوغ جسمی و احساس استقلال در زندگی را به دنبال دارد. اصطلاح بلوغ به رشد جسمی سریع، تغییر در ترکیب بدن و بلوغ جنسی که نهایتا باروری را به دنبال دارد، اشاره می‌کند. تنظیم برنامه غذایی آنها با توجه به الگوی رشد سریع باید به گونه‌ای باشد که ضمن تامین نیاز برای جهش رشد نوجوانی سلامت بدن را نیز حفظ کند. دختران امروز مادران فردا و کلید سلامتی نسل کنونی و آینده می‌باشند. تمام مطالعات انجام شده نشان داده است که بسیاری از مشکلات دوران بارداری و تولد نوزادان نارس ارتباط مستقیم با وضع تغذیه مادر در زمان قبل از بارداری و سنین قبل از ازدواج دارد. به طور کلی، دخترانی که زندگی خود را با تغذیه ناکافی در دوران کودکی همراه با بیماری شروع کرده و به دوره نوجوانی پا می‌گذارند، از یک طرف به علت کمبودهای تغذیه‌ای با کاهش قدرت یادگیری، افت تحصیلی، افزایش ابتلا به بیماری‌ها و کاهش توانمندی ذهنی و جسمی مواجه هستند و از سوی دیگر، پس از ازدواج نمی‌توانند دوران بارداری و شیردهی خوبی داشته باشند، زیرا در این شرایط که ذخایر بدنی او مصرف می‌شود، سوء‌تغذیه مادر تشدید یافته و علاوه بر او، سوء‌تغذیه گریبانگیر فرزندش نیز می‌شود. مطالعات انجام شده نشان دادهاند دخترانی که از زمان تولد تا بلوغ غذای متعادل و کافی مصرف کرده‌اند، در هنگام بارداری و زایمان با مشکلات کمتری روبرو هستند.
بیشتربخوانید:
تغذیه مناسب در دوران بلوغ
نیاز به انرژی و مواد مغذی در دوران بلوغ افزایش می‌یابد که علل آن عبارتند از:
افزایش سرعت رشد جسمی
تغییر در عادات غذایی
ورزش، ازدواج و بارداری
برنامه غذایی روزانه نوجوانان
مصرف روزانه 3 سهم گروه شیر و لبنیات، 2 تا 3 سهم گروه گوشت و حبوبات، 3 تا 5 سهم گروه سبزی‌ها و میوه‌ها و 6 تا 11 سهم گروه نان و غلات برای نوجوانان توصیه می‌شود.
نوجوانان باید هر روز از سه وعده غذای اصلی و دو میان‌وعده در طول روز استفاده نمایند. قسمتی از انرژی روزانه نوجوانان باید از طریق مصرف میان‌وعده‌ها تامین شود، بنابراین نوجوانان باید از میان‌وعده‌هایی استفاده نمایند که هم انرژی‌زا باشند و هم تامین‌کننده رشد و سلامت بدن آنان.
مشکلات غذا خوردن در سنین مدرسه و بلوغ
صبحانه نخوردن یکی از مشکلات شایع در این دوران است. مطالعات نشان دادهاند دانش‌آموزانی که بدون خوردن صبحانه به مدرسه می‌روند، یادگیری و کارایی لازم را ندارند. معمولا دانش‌آموزان نداشتن وقت را دلیل نخوردن صبحانه عنوان می‌کنند، بنابراین لازم است اهمیت مصرف صبحانه و تاثیر آن بر یادگیری به دانش‌آموزان آموزش داده شود. توصیه‌هایی مانند مصرف شام در ساعات ابتدای شب، خوابیدن بر موقع و صبح‌ها زودتر از خواب بیدار شدن و تشویق دانش‌آموزان به ورزش قبل از صرف صبحانه موجب می‌شود که دانش‌آموز به تدریج اشتهای خود را برای خوردن صبحانه پیدا کند.
بیشتربخوانید:
تغذیه سالم در نوجوانی (2)
توصیه‌ها
به دانش‌آموزان توصیه کنید:
در وعده صبحانه، نان را به عنوان منبع تامین انرژی مصرف کنند.
پنیر یا تخم‌مرغ را به عنوان منبع تامین پروتئین مصرف کنند.
شیر را به عنوان منبع تامین پروتئین و کلسیم مصرف کنند.
کره همراه با مربا یا عسل را به عنوان منابع تامین‌کننده انرژی میل کنند.
انواع غذاهای سنتی مانند عدسی با نان، خوراک لوبیا با نان و انواع آش‌های محلی از غذاهای مفید و با ارزش غذایی به شمار می‌روند که در برخی از مناطق به عنوان صبحانه مصرف می‌شوند. معلمین و مراقبین بهداشت مدارس در آموزش تغذیه به دانش‌آموزان این مناطق باید مصرف آنها را ترویج و تشویق نمایند.
تمایل به مصرف غذاهای غیر خانگی
مصرف غذاهای غیر خانگی (انواع ساندویچ‌ها، سوسیس، کالباس، همبرگر و ...) در بین کودکان سنین مدرسه و نوجوانان رایج است. این نوع مواد غذایی معمولا از نظر مواد مغذی به ویژه آهن، کلسیم و ویتامین‌های B2، A، C و اسید فولیک فقیرند و در صورتی که جایگزین غذاهای خانگی و سنتی گردند و به طور مداوم مصرف شوند، بدن با کمبودهای ویتامینی و املاح که برای تنظیم فعالیت‌های حیاتی مورد نیازند، مواجه می‌شود. باید به دانش‌آموزان توصیه شود که در مصرف این نوع غذاها افراط نکنند و در برنامه غذایی خود بیشتر از غذاهای سنتی و معمول خانواده و از چهار گروه غذایی اصلی استفاده نمایند، البته مصرف ساندویچ‌های سوسیس و کالباس و همبرگر هم اگر در خانه درست شود و سبزیجات ضد عفونی شده مثل گوجه‌فرنگی و کاهو در کنار آن گذاشته شود، سالم‌تر و کامل‌تر است.
بیشتربخوانید:
تغذیه و چاقی نوجوانان
استفاده از روش‌های نادرست کنترل وزن
رفتارهای غذایی نادرست مانند رژیم‌های سخت غذایی و استفاده از روش‌های نامناسب کنترل وزن به خصوص در دختران نوجوان شایع است. دختران به ویژه در سنین 14 تا 20 سالگی به علت توجه خاص به تناسب اندام و ترس از چاقی سعی در محدود کردن غذای مصرفی خود می‌کنند. در نتیجه مواد مغذی مورد نیاز بدن در این دوران که با جهش رشد همراه است، تامین نشده و در نهایت، سوء‌تغذیه به صورت اختلال در رشد قدی، کاهش یادگیری و کاهش تمرکز حواس، کمبودهای ویتامینی و املاح به ویژه آهن، روی و کلسیم بروز می‌کند. رژیم‌های کاهش وزن باید زیر نظر متخصص تغذیه باشند. کاهش مصرف غذاهایی مانند انواع غذاهای سرخ شده، شیرینی‌های خامه‌ای، مواد قندی و چربی‌ها توصیه‌های کاربردی مناسبی هستند که می‌توان به آنان ارائه داد. مصرف انواع متنوع سبزی، میوه و ورزش (پیاده‌روی تند، دویدن، دوچرخه و شنا) نیز می‌تواند به کاهش وزن کمک کند.
پرخوری و چاقی
عوامل متعددی در بروز چاقی نقش دارند که شامل عوامل ژنتیکی، فیزیولوژیکی، محیطی و عاطفی روانی می‌باشند. عادات غذایی خاص از جمله افراط در مصرف شکلات، نوشابه‌های گازدار، چیپس و ... و تحرک ناکافی از عوامل موثر در بروز چاقی نوجوانان است. مطالعات انجام شده در طی 55 سال در آمریکا نشان دادهاند که خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی در مردان و زنانی که در دوره نوجوانی اضافه وزن داشته‌اند، افزایش می‌یابد. خطر ابتلا به سرطان کولون و روده در مردانی که در نوجوانی اضافه وزن داشته‌اند، افزایش داشته است و در زنانی که در دوره نوجوانی اضافه وزن داشته‌اند، خطر ابتلا به آرتریت بیشتر مشاهده شده است. با توجه به اینکه چاقی زمینه‌ساز انواع بیماری‌های متابولیک مانند قلبی و عروقی، دیابت، افزایش فشار خون و انواع سرطان‌ها می‌باشد، باید به دانش‌آموزان توصیه شود که در برنامه غذایی روزانه از پنج گروه غذایی اصلی و گروه متفرقه در حد متعادل استفاده نمایند. تشویق به ورزش و تحرک بدنی و محدود کردن مصرف مواد قندی و چربی‌ها در نوجوانانی که اضافه وزن دارند، مفید است. معلمین و مراقبین بهداشت مدارس باید به نوجوانان تذکر دهند که گرفتن رژیم غذایی برای کاهش وزن در سنین مدرسه و بلوغ که بدن در حال رشد است، موجب بروز کمبود مواد مغذی مورد نیاز بدن برای رشد می‌شود و به ویژه کمبود ریزمغذی‌هایی مانند آهن، روی، کلسیم و ویتامین A سلامت آنها را به مخاطره می‌اندازد. کاهش سرعت رشد، کم‌خونی فقر آهن، تاخیر در بلوغ جنسی، کمبود کلسیم و متعاقب آن پوکی‌استخوان در بزرگسالی، کاهش قدرت یادگیری و کاهش مقاومت بدن در مقابل بیماری‌ها از جمله عوارضی هستند که به دنبال کمبود ریزمغذی‌ها ایجاد می‌شوند.
