زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛متخصص فارماکوگنوزی استاد دانشکده داروسازی

 گیاه‌شناسی

آناناس گیاهی است پایا که ارتفاع آن تا 5/1 متر می‌رسد. برگ‌های آن باریک، نوک‌تیز و خشن با کناره‌های منتهی به خار هستند که بلندی آنها 30 تا 100 سانتی‌متر و تعدادشان تا 30 عدد می‌باشد. گل‌ها بدون دمگل و به صورت اجتماع سنبله هستند که انتهای آنها به مجموعه‌ای از براکته‌ها ختم می‌شود.

میوه آناناس بزرگ و شامل مقدار زیادی سته به هم چسبیده است که به وسیله براکته‌هایی محصور شده‌اند. آناناس واریته‌های گوناگونی دارد که بعضی انواع پرورشی آن بدون دانه است.

میوه آناناس کاملاً رسیده بو و طعمی مطبوع، شیرین و بسیار لذیذ دارد. این گیاه در برخی نواحی گرم، به‌خصوص جزایر هاوایی و آنتیل، به وفور پرورش می‌یابد. آناناس از گیاهان استوایی و بومی جنوب برزیل و پاراگوئه است. گیاه آناناس در ایران وجود ندارد و میوه آن جزء اقلام وارداتی است. این گیاه را احتمالاً در بعضی نقاط گرم و مرطوب ایران می‌توان پرورش داد، اما هنوز اقدامی برای آن صورت نگرفته است.

 تاریخچه

واژه «Pineapple» اولین‌بار در زبان انگلیسی در سال 1398 میلادی ثبت شد و برای اندام‌های زایشی درختان کاج (مخروط‌های کاج) به کار رفت. امروزه این اصطلاح به Pine cones تغییر یافته است.

زمانی که کاشفان اروپایی این میوه استوایی را پیدا کردند، به آن «Pineapple» گفتند، چون شباهت زیادی به مخروط‌های کاج داشت.

اصطلاح مخروط کاج اولین‌بار در سال 1494 به جای اصطلاح «Pineapple» برای میوه‌های کاج به کار رفت. نام علمی گیاه از کلمه Tupi هندی گرفته شده است.

در بسیاری از زبان‌های دنیا اصطلاح آناناس را برای گیاه و میوه آن به کار می‌برند. اولین‌بار کریستوفر کلمبوس به همراه دریانوردان دیگر در سال 1493، آناناس را در جزیره آنتیل کشف کردند و سپس در سال 1502 در پاناما

کشف شد.

از قرن شانزدهم کشت آناناس در کشورهای دیگر جهان، از جمله فیلیپین، هاوایی و گوما توسعه یافت و از آن به بعد در آفریقا، چین، استرالیا و نواحی گرم دیگر نیز کشت شد.

مصرف‌کنندگان آناناس ادعا می‌کنند که این میوه برای مشکلات روده‌ای آنها مفید است. از اسیدهای گیاهی آناناس می‌توان سیتریک و مالیک را نام برد. اسید سیتریک آناناس تا 8 درصد وزنی آن را تشکیل می‌دهد. بوی معطر آناناس به دلیل ترکیبات اسانس آن است. همچنین، یک ترکیب استروئیدی در آناناس گزارش شده که دارای خاصیت استروژنی می‌باشد.

 داروشناختی و اثرات مهم

ادعاهای زیادی در مورد اثرات درمانی آناناس وجود دارد؛ از جمله: عصاره آبی حاصل از میوه آناناس در درمان آنژین، آرتروز، جراحات ورزشی و اسکلتی، ماهیچه‌ای، عفونت‌های میکروبی، برونشیت، سلولیت، عفونت‌های استافیلوکوک موضعی (پوستی)، ادم (خیز)، قطع قاعدگی، التهاب و ورم، ضعف هضم غذا، کمبود پانکراتین و خوب هضم نشدن چربی‌ها (تجمع چربی‌ها در مدفوع)، چسبندگی پلاکت‌ها (غلیظ بودن خون)، پنومونی، پیلونفریت (عفونت و التهاب مجاری کلیه)، آبسه مقعد، سینوزیت، ترومای جراحی و ترومبوفلبیت موثر است.

 طریقه و میزان مصرف

میزان مصرف آناناس کاملاً بستگی به مقدار بروملین موجود در آن دارد. در انواع تازه، میزان بروملین حداکثر است و در انواع کمپوت به حداقل می‌رسد؛ زیرا این آنزیم در اثر حرارت و گذشت زمان کاهش می‌یابد. میزان مصرفی بروملین به اشکال مختلف دارویی مورد مطالعه قرار گرفته و مقادیر مختلفی ارائه شده است. سازندگان این گونه محصولات در راهنمای همراه فرآورده میزان مختلف مصرف روزانه را برای افراد 18 سال و بالاتر به قرار زیر توصیه نموده‌اند: بر اساس پژوهش‌هایی که در سال‌های 1960 تا 1970 صورت گرفت، میزان مصرف بروملین به صورت قرص 120 تا 240 میلی‌گرم در روز توصیه شده است. این مقدار باید در سه یا چهار نوبت مصرف شود و به مدت یک هفته ادامه یابد. این دستورالعمل برای درمان التهاب و ورم است. پژوهشگران آلمانی مصرف روزانه 80 تا 320 میلی‌گرم بروملین را در دو یا سه نوبت مناسب می‌دانند. برخی دیگر، روزانه 500 تا 1000میلی‌گرم را در سه نوبت توصیه می‌کنند و بسیاری از کارخانه‌ها برای این منظور قرص‌های 500 میلی‌گرم تولید کرده‌اند. در مورد میزان مجاز مصرف بروملین در افراد زیر 18 سال هنوز تحقیقات زیادی صورت نگرفته است. همچنین برای تمیز کردن زخم‌ها و درمان التهاب‌های موضعی، کرم‌هایی حاوی 35 درصد بروملین ساخته شده که به صورت موضعی مصرف می‌شوند.

عوارض جانبی

گزارش‌های کمی در مورد عوارض جانبی جدی مصرف آناناس و بروملین منتشر شده است. بیشتر این گزارش‌ها مربوط به اسهال، ناراحتی معده، افزایش ضربان قلب، تهوع، استفراغ، تحریک غشاء مخاطی و مشکلات قاعدگی است. همچنین چون بروملین احتمال خونریزی را افزایش می‌دهد، افرادی که دارای مشکلات خونریزی هستند، باید در مصرف آن احتیاط کنند.

 احتیاط

 افرادی که دارای زخم معده، سابقه خونریزی، مصرف‌کننده داروهای رقیق‌کننده خون و اعمال جراحی هستند، در مصرف بروملین نباید زیاده‌روی کنند.

 کسانی که مشکلات کبد، کلیه، قلب، خونریزی‌های غیرطبیعی رحم و خونریزی‌های سنگین و طولانی قاعدگی دارند، باید در مصرف بروملین احتیاط کنند.

ناگفته نماند این عوارض و توصیه‌های احتیاطی مربوط به فرآورده‌های حاوی بروملین است و کمپوت‌ یا آب آناناس مشکلی ایجاد نمی‌کند. البته همان طور که توضیح داده شد، بروملین در آناناس تازه و یا آب آن بیشتر است و احتیاط در مصرف و عدم زیاده‌روی، از عوارض احتمالی جلوگیری خواهد کرد.

 ترکیبات مهم:

 هر 100 گرم آناناس خام (نپخته) حاوی ترکیبات زیر است:

انرژی 50 کیلوکالری

انواع کربوهیدرات‌ها63 /12 گرم

قندها 26/9 گرم

الیاف (فیبر) 4/1 گرم

پروتئین 54/0 گرم

چربی12/0 گرم

ویتامین B1 (تیامین) 079/0 میلی‌گرم

ویتامین B2 (ریبوفلاوین) 031/0 میلی‌گرم

ویتامین B3 (نیاسین) 489/0 میلی‌گرم

ویتامین B5 (اسیدپنتوتنیک):

205/0 میلی‌گرم

ویتامین B6 (پیریدوکسین) 11/0 میلی‌گرم

ویتامین B9 (فولات) 15 میکروگرم

ویتامین C 2/36 میلی‌گرم

کلسیم 13 میلی‌گرم

آهن 28/0 میلی‌گرم

 تداخل با داروها

افرادی که داروهایی از جمله آسپرین، ضد انعقادها (مانند وارفارین و هپارین)، ضدچسبندگی پلاکت‌ها (مانند پلاویکس) و ضد التهاب‌های غیراستروئیدی (مانند بروفن، ادویل و ناپروکسن) استفاده می‌کنند، باید در مصرف فرآورده‌های بروملین‌دار احتیاط کنند.

 تداخل با گیاهان و مکمل‌های غذایی

فرآورده‌های حاوی بروملین ممکن است با فرآورده‌های گیاهی حاوی جینکو بیلوبا، سیر و سائو پالمتو  تداخل کنند و باعث خونریزی شوند.

همچنین، روی باعث کاهش اثر بروملین و منیزیوم باعث افزایش اثر آن می‌گردد. البته این موارد احتیاج به پژوهش‌های بیشتری دارد و پژوهش‌های انجام‌شده کافی نیست. بروملین ممکن است با گیاه تنباکو، سویا، گیاهان مؤثر بر قلب، گیاهان ضد میکروب و مسکن‌ها نیز تداخل کند.

 مصرف در حاملگی و شیردهی

تحقیقات زیادی در این مورد صورت نگرفته است، ولی با توجه به خاصیت قاعده‌آور و سقط‌کنندگی مصرف مقدار زیاد آناناس، بهتر است در این دوران مصرف نشود و یا به مقدار کم استفاده شود.

  پژوهش‌های سال‌های اخیر در مورد آناناس

 مطالعات نشان می‌دهد اگر آنزیم بروملین به صورت مستقیم بر روی سوختگی قرار گیرد، می‌تواند در جدا کردن بافت آسیب‌دیده، بدون عمل جراحی مفید باشد.

 مطالعات کلینیکی در آلمان نشان داد که آنزیم بروملین، از طریق سیستم ایمنی بدن، در کاهش اثرات شیمی‌درمانی افراد سرطانی مؤثر است.

 در یک مطالعه کلینیکی بر روی 16 بیمار مبتلا به سرطان سینه در آلمان، آنزیم بروملین به صورت خوراکی باعث تحریک عملکرد سیستم ایمنی بدن آنها شد.

 مطالعات جدید احتمال تأثیر آنزیم بروملین را روی سرطان مطرح کرده که در این زمینه نیاز به تحقیقات بیشتری است.

 پژوهش دیگری، کنترل سلولیت را به وسیله بروملین نشان داد.

 در مطالعاتی، تأثیر آناناس بر درخشندگی پوست و تحریک تولید سلول‌های جوان به اثبات رسید که این اثر را مربوط به آلفاهیدروکسی اسیدهای (AHA) موجو در میوه آناناس می‌دانند.

 یکی از کاربردهای بروملین در درمان انواع راش‌های پوستی است که از طریق تحریک سیستم ایمنی بدن و کاهش التهابات عمل می‌کند.

 تعدادی آزمایش و مطالعه بر روی حیوانات نشان می‌دهد که بروملین در درمان عفونت‌های ادراری که عامل آن اشرشیاکولی باشد، مؤثر است.

 مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:

ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت‌ها، سقط‌کننده، ضد باکتری، ضد ادم (ضدخیز)، ضد باروری، ضد التهاب، ضد نیتروز‌آمین، آنتی اکسیدان، ضد تب، ضد کمبود ویتامین C، ضد سرطان، هضم‌کننده، قابض، صفرآور، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، حل‌کننده فیبرین، مسهل، هضم‌کننده چربی، شل‌کننده عضلات، ضد کرم تنیا، مقوی و محرک رحم، حل‌کننده نکروزها، قاعده‌آور و دارای خاصیت استروژنی.

 نکات قابل توجه

عقیده بر آن است که مصرف بروملین (آناناس) همراه با غذا به هضم پروتئین‌ها کمک کرده و اگر با معده خالی مصرف شود، به عنوان یک داروی ضد التهاب عمل می‌کند.

طبق نظر کمیسیون E اروپا، مصرف بروملین (آناناس) باعث کاهش التهاب و ورم بینی و سینوس حاصل از جراحی‌ها و جراحات می‌گردد.

مهم‌ترین ترکیب موجود در آناناس بروملین است که نوعی آنزیم حاوی گوگرد و هضم‌کننده (شکننده) پروتئین‌هاست و از ساقه و میوه آناناس به دست می‌آید. این ماده در میوه خام و آب آن بیشتر از انواع پخته‌شده (کمپوت) وجود دارد؛ اما صنایع دارویی فرآورده‌های استانداردی تهیه کرده‌اند که حاوی مقدار معینی بروملین بوده و به عنوان یک داروی گیاهی در موارد مختلف، به خصوص التهاب، ورم، درمان زخم‌ها، از بین بردن سریع خونمردگی و محو اثر جراحات بر روی پوست مصرف می‌شود.

برخی افراد ممکن است نسبت به بروملین (آناناس) حساسیت داشته باشند که اغلب به صورت آسم (تنگی نفس) خود را نشان می‌دهد. این حساسیت بیشتر در افرادی که به سم زنبورعسل، هویج، رازیانه، آرد گندم، گرده درخت غان (توس)، کرفس، آرد جو، پاپائین (خربزه درختی) و گرده درخت سرو حساسیت دارند، بروز می‌کند.

حداکثر میزان مصرف بروملین در افراد بالغ 2000 میلی‌گرم است که تا این مقدار سمیتی ندارد.

برای بهتر نتیجه گرفتن از آناناس، بسیاری آن را به صورت تازه و بعضی به صورت مکمل‌هایی مانند کپسول، قرص و یا پماد مصرف می‌کنند. نوع کمپوت‌شده آن دارای خواص کمتری نسبت به نوع خام (تازه) است و بیشتر این مصارف برای درد مفاصل و رفع تورم آنهاست.

با توجه به مشکلات نگهداری و حمل آناناس تازه، اغلب آن را به صورت کمپوت درمی‌آورند. برای ارائه آناناس تازه به بازارهای جهانی، باید به صورت نارس چیده و با شرایط خاصی نگهداری شود؛ به همین دلیل آناناس تازه در میان میوه‌های استوایی قیمت بالایی دارد.

در طب سنتی فیلیپین، از میوه و ریشه آناناس به دلیل خاصیت ضد ورم و ضد کرم آن به صورت خوراکی و یا محصولات موضعی استفاده می‌کنند.

در آفریقا ریشه پودرشده گیاه آناناس برای درمان ادم و از عصاره میوه آناناس به عنوان ادرارآور استفاده می‌شود. همچنین، برای تسکین گلودرد، از عصاره میوه به صورت غرغره استفاده می‌گردد.

با توجه به وجود اگزالات کلسیم در میوه آناناس، افرادی که دارای سنگ کلیه و یا کلیه سنگ‌ساز هستند، بهتر است در مصرف آن حد اعتدال را نگه دارند.