اگر شنیده باشید گفته می‌شود که تک فرزندها معمولا نسبت به آن‌هایی که خواهر یا برادر دارند، خودخواه‌تر و خودبین‌تر هستند. بعضی دیگر معتقدند که تک فرزندها لوس بار آمده و این تنها بودن، ویژگی‌های منفی و ضداجتماعی به آن‌ها می‌دهد و به شکلی از پیش محکوم شده، انتظار داریم، آن‌ها در ارتباطات اجتماعی خود ضعیف‌تر عمل کرده و در فعالیت‌های اشتراکی ناموفق باشند. اما در عین حال این واقعیت نیز وجود دارد که اغلب تک فرزندها داناتر و زرنگ‌تر از آب درمی‌آیند. در این مطلب نگاهی به مزایا و معایب تک فرزندی می‌اندازیم تا ببینیم چیزهایی که در این باره گفته می‌شود، تا چه اندازه سندیت داشته و قابل اتکاست. باید دید تک فرزندی در ساختار یک خانواده چه نکات مثبت و چه نکات منفی را با خود به همراه دارد.
مزایای تک فرزندی
قطعا تک فرزندی مزایایی هم برای والدین و هم برای فرزند به همراه دارد. برخی از این مزایا عبارتند از:
۱. دریافت تمام عشق والدین
زمانی که شما تک فرزند هستید، تمام عشق و توجه پدر و مادر را به صورت انحصاری به دست آورده و در این تاج و تخت، رقیبی برای خود نمی‌بینید.
۲. رفاه بیشتر
بدیهی است که تک فرزند بودن، باعث می‌شود تا تمام بودجه رفاهی خانواده در اختیار کودک یا نوجوان قرار بگیرد و قرار نیست که پدر و مادر هزینه‌ای برای دیگر فرزندان خود نمایند. درست به همین علت است که شاید تک فرزندی باعث کمی لوس شدن فرد می‌شود، زیرا هر آن چیزی که می‌خواهد با سهولت بیشتری در اختیار وی قرار گرفته و خانواده برای تهیه خواسته‌های این یگانه فرزند خود، وسعت مالی بیشتری دارند.
۳. اسباب بازی‌های بیشتر
به همین شکل به احتمال زیادی اسباب بازی‌های بیشتری برای این تک فرزند خریداری خواهد شد. پول توجیبی بیشتری به او تعلق گرفته و نسبت به حالت عادی حتی در آینده میراث بیشتری نصیبش می‌شود. به طور کلی تک فرزندی باعث می‌شود که تمامی امکانات خانواده در اختیار همان فرزند قرار بگیرد و شریکی در کار نخواهد بود.
۴. استقلال بیشتر
تک فرزند ممکن است کمی از تنهایی و نبود خواهر و برادر رنج ببرد، اما این تنهایی باعث می‌شود که مستقل‌تر رشد کرده و بیشتر بر توانایی‌های خود تکیه داشته باشد. البته این بستگی به رفتار والدین دارد که با پاسخ دادن به هر نیازی، تک فرزند را از مسیر رشد و استقلال دور نکرده باشند. به واقع برای این که تک فرزند بتواند در موقعیت خود به استقلال بیشتری دست یافته و خودساخته گردد، نقش والدین بسیار تاثیرگذار خواهد بود. برای رسیدن به استقلال در چنین خانواده‌ای، والدین باید به کودک بیاموزند که برای رسیدن به خواسته‌های کوچک و بزرگ خود، به تلاش نیاز داشته و هر چیزی به سادگی به دست نخواهد آمد.
۵. نبود انتظارهای نابهجا
زمانی که تک فرزند یک خانواده باشید، از شما انتظار نمی‌رود که مطابق معیارهای رفتاری خواهر یا برادرهای بزرگتر از خود عمل کنید. این به واقع یکی از معضلاتی است که به ویژه در جامعه دهه‌های قبل با آن دست به گریبان بوده‌ایم؛ مقایسه و تبعیض میان فرزندان در یک خانواده و انتظارهای نابهجا از دو فرزند که به لحاظ توانایی‌ها و ویژگی‌های شخصیتی یکسان نیستند. اما زمانی که تنها یک فرزند در یک خانواده حضور داشته باشد، چنین مقایسه‌ای از پایه صورت نگرفته و این احساس رقابت ناخوشایند شکل نمی‌گیرد.
۶. سهم کامل از والدین
تک فرزندی باعث می‌شود که تمام وقت آزاد والدین به شما اختصاص یابد. تحصیلات شما با سهولت بیشتری انجام شده و والدین تمام آن چه می‌توانند را در اختیار شما قرار خواهند داد.
۷. موفقیت بیشتر در تعامل با بزرگترها
به این دلیل مهم که در خانه جز شما کودک یا نوجوان دیگری نیست، ناچار همصحبتی شما با والدین خود خواهد بود. به این ترتیب عجیب نیست که در تعاملات خود با بزرگترها بسیار زودتر موفق ظاهر شوید، زیرا پیشتر این را در خانه بارها و بارها تجربه و تمرین کرده‌اید.
۸. اعتماد به نفس بیشتر
با توجه به فرصت بیشتری که والدین به تک فرزند خود اختصاص می‌دهند، عجیب نیست که این فرزند اعتماد به نفس بیشتری پیدا کند. به این صورت تک فرزند خانواده، می‌تواند استقلال را بهتر تمرین کرده و به این ترتیب، به اعتماد به نفس بالاتری دست یابد.
معایب تک فرزندی
در شمار معایب تک فرزندی، موارد زیر برجسته‌تر هستند:
۱. سندرم امپراطور کوچک
شما به عنوان تک فرزند یک خانواده، ممکن است به سندرم امپراطور کوچک مبتلا شده باشید. والدین عشق و توجه و تمامی منابع خود را به تنها فرزند خویش داده و این باعث می‌شود که کودک احساس اشتباه امپراطوری مطلق در منزل را تجربه کرده و این احساس در بزرگسالی وی، ادامه پیدا کند. کودک می‌تواند لجباز شده و مانند یک امپراطور کوچک رفتار کند.
۲. عادت به مراقبت دائمی از سوی والدین
کودکی که به عنوان تک فرزند در خانواده حضور دارد، عادتی جدی به مدیریت و مراقبت دائمی والدین خود پیدا می‌کند. او نیازی نیست که نگران چیزی باشد، و همه چیز از سوی والدینش مهیا خواهد بود. این کودک به مراقبت‌های والدین عادت کرده و برای مدیریت متکی بر خود، از همسالان جا خواهد ماند.
۳. احتمال کمبود اعتماد به نفس
ممکن است برخی از افراد که به عنوان تک فرزند در خانه حضور داشته‌اند، از کمبود اعتماد به نفس کافی رنج ببرند. رفتارهای حفاظتی والدین در منزل و توجه ویژه و مراقبت‌های بیش از اندازه‌ای که انجام می‌دهند، اعتماد به نفس و اقدامات شخصی کودک را از همان سال‌های ابتدایی زندگی خدشه‌دار کرده و فرصت رشد شخصی را از او می‌گیرد.
۴. فشار زیاد بر والدین
نبود کمک از سوی خواهر و برادرهای بزرگتر برای نگهداری و رسیدگی به کودک، می‌تواند فشار زیادی بر والدین وارد آورده و آن‌ها را در موقعیت ناخوشایندی قرار دهد. مادری را تصور کنید که علاوه بر کارهای خانه، مسئولیت شغلی بیرون از منزل نیز دارد و باید از کودک خود به تنهایی مراقبت کند. این مادر اگر فرزند بزرگتر دیگری داشت، به حتم می‌توانست از کمک‌های او در رسیدگی و مراقبت کودک کوچکتر برخوردار شود.
۵. وابستگی شدید والدین
تک فرزندی باعث می‌شود که وابستگی شدید از سمت پدر و مادر به کودک ایجاد شده و به همین تناسب کودک نیز در دوران کودکی خویش و حتی در نوجوانی، جوانی و بزرگسالی، قربانی این وابستگی زیاد گردد. پدر و مادری که سال‌های عمر خود را به همین یک کودک دل خوش کرده‌اند، قادر به رها کردن او برای تشکیل یک زندگی مستقل نیستند و این شخص نیز خود نمی‌تواند زندگی مشترک با پدر و مادر را رها کرده و نسبت به آن‌ها احساس مسئولیتی فراتر از حد طبیعی دارد.
۶. احساس تنهایی
شاید این را باید بارزترین و محتمل‌ترین مورد از معایب تک فرزندی بدانیم. احساس تنهایی چیزی است که اغلب تک فرزندها تجربه‌اش می‌کنند. آن‌ها یک خواهر یا برادر برای بازی کردن یا حتی گپ زدن ندارند و همیشه باید در محیط خانه با بزرگترها، زمان خود را سپری نمایند. آن‌هایی که دختر خاله، دختر دایی، پسر خاله یا پسر عمه و ... هم سن و سال خود داشته و رفت و آمدی با آن‌ها دارند، کمی خوش شانس‌تر هستند. با این همه هیچ یک از این‌ها جای حضور یک خواهر یا برادر در خانه را نمی‌گیرد.
۷. بار مسئولیت سنگین
با بزرگتر شدن تک فرزند و سالخورده شدن والدین، مسئولیت سنگینی بر کودکی که اینک بزرگ شده، تحمیل خواهد شد. در هر موقعیت او تنها فرزند والدین خود بوده و باید بار تمام مسئولیت‌های که می‌توانسته بین چند فرزند خانواده تقسیم شود، به تنهایی متحمل شود. این مسئولیت‌های زیاد به احتمال زیاد کیفیت زندگی شخصی او به همراه خانواده جدیدش را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
۸. فشار زیاد از سوی والدین
والدین یک کودک تک فرزند، ممکن است فشار زیادی به او وارد کرده و این باعث ایجاد اضطراب‌های مختلف و کاهش عزت نفس در کودک خواهد شد. والدین تمام آرزوهای خود را بر همین تک فرزند خویش پیاده کرده و از او انتظار دارند، چیزی ورای توانایی‌هایش باشد.
آیا داشتن خواهر و برادر خوب است؟
کارولین آرتلی، روان درمانگر از LCSW-C می‌گوید: «هنگامی که کودکان سنین اولیه عمر خود را سپری می‌کنند، اولین دروس آن‌ها در دینامیک اجتماعی از خواهر و برادر بزرگتر آموخته می‌شود. کودکان هم از اعمال خود در برابر خواهر و برادر و هم از اقدامات خواهر و برادر در مقابل خود، یاد می‌گیرند. آن‌ها اختلاف نظرها و همسویی افکار با یکدیگر را تجربه کرده و نحوه رویارویی با مشکلات در قالب خانواده را همراه با والدین می‌آموزند.»
در حقیقت داشتن یک خواهر و برادر، ممکن است شما را به داشتن حس فداکاری و از خودگذشتگی بیشتری هدایت سازد. البته این کاملا به محیط خانواده و ارزش‌های آن بستگی دارد و نمی‌توانیم در این خصوص مطلق صحبت کنیم. اما تحقیقات حاکی از آن هستند که داشتن خواهر یا برادر یا هر دوی آن‌ها، ممکن است به کودک در ایجاد حس همدردی کمک کند. (البته در این موارد همیشه استثنائاتی وجود داشته است.)
داشتن روابط باکیفیت با خواهر و برادر در خانواده، ارزش‌هایی چون نوع دوستی ایجاد خواهد کرد. از طرفی خواهر و برادرها می‌توانند تاثیرات بدی نیز داشته باشند. در این صورت ممکن است کودک طی یک مکانیسم دفاعی، خودخواه‌تر شده و برای دفاع از خود مقابل خواهر و برادر، رفتاری توأم با خشونت پیدا کند.
خواهر و برادرهای بزرگتر می‌توانند مربیان شخصی باشند، اما در عین حال بعضی اوقات آن‌ها به شکل بدترین کابوس‌ها ظاهر می‌شوند. داشتن خواهر یا برادری که به جای کمک، کنترل‌های ناخوشایندی بر زندگی فرد اعمال می‌کند، بدتر روابط اجتماعی و بیرونی وی را ضعیف کرده و او را در معرض آسیب‌های فراوانی قرار می‌دهد.
آیا تک فرزندی به معنای تنهایی کودک است؟
مطالعات نشان داده است که ترس والدین از تنها ماندن کودک آن‌ها، یکی از عمده دلایل فرزندآوری بیشتر است. والدین که از تنها ماندن و گوشه‌گیر شدن کودک خود در هراس هستند، با به دنیا آوردن کودکی دیگر، نگرانی خود را برطرف می‌کنند. با این حال تحقیقات حاکی از آن هستند که تک فرزندها در یک معادله خطی خودخواه‌تر، لوس‌تر و یا حتی تنهاتر از سایر کودکان که در خانواده‌های پرجمعیت رشد یافته‌اند، نیستند. در حقیقت برخی از کودکان تک فرزند در معاشرات با بزرگسالان، روحیه‌ای اجتماعی‌تر پیدا کرده و نمی‌توان آن‌ها را از این منظر مورد نقد قرار داد.
آیا تک فرزندی خوب است؟
داشتن تنها یک فرزند برای والدین بسیار آسان‌تر است. این به آن‌ها اجازه می‌دهد تا بتوانند به راحتی نیازهای کودک خود را به لحاظ مادی و معنوی مرتفع ساخته و به شکلی همه چیز ساده‌تر می‌شود.
آیا چند فرزندی برای مادر خطرناک است؟
این به وضعیت بدنی و سلامت مادر بستگی دارد. بارداری و به دنیا آوردن یک کودک، فشاری به بدن زن وارد کرده و با به دنیا آوردن فرزند دوم و سوم، اوضاع جدی‌تر می‌شود. اما باید گفت که رفاه در زندگی، نوع تغذیه، سبک زندگی سالم و غیره نیز کاملا تاثیرگذار خواهند بود. با این حال در کشورهای توسعه یافته و با خدمات پزشکی مدرن، داشتن فرزندان دوم و سوم با ریسک کمتری در سلامتی مادر، همراه خواهد بود.
داشتن فرزندان بیشتر، به معنای هزینه کردن بیشتر است و این رفاه خانواده را به طور کلی تحت تاثیر قرار می‌دهد.
مزایای داشتن چند فرزند
داشتن چند فرزند، لذت بیشتری به والدین می‌دهد و پدر و مادرها می‌توانند هر یک از فرزندان خود را با خاطرات کوچک و بزرگ پرورش داده و از بزرگ شدن آن‌ها لذت ببرند.
فرزندان بزرگتر به نیازهای کوچکترها پرداخته و در تکالیف مدرسه و به طور کلی امور زندگی آن‌ها یاری می‌رسانند. خانواده‌های پرجمعیت همیشه شاد و شلوغ بوده و روح زندگی در این خانواده‌ها جریان بیشتری دارد.
سخن پایانی
امروزه در کشورهای توسعه یافته، تقریبا 47 درصد از خانواده‌ها دارای یک فرزند هستند. به نظر می‌رسد که بین ثروت، مشاغل عالی و سطح تحصیلات و داشتن فرزند کمتر یا به عبارتی تک فرزندی؛ ارتباطی مستقیم وجود دارد. اما از طرفی برخی از خانواده‌های متمکن نیز با داشتن فرزندان متعدد، زندگی شاد و هیجان انگیزی را تشکیل داده‌اند.
