زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر ریحانه برکتین؛ متخصص کودکان

 دور سر نوزاد 

همزمان با رشد کودک و هنگامی که رشد مغز کم کم به پایان می‌‌رسد (حدود 1/5 تا 2 سالگی)، این درزها نیز استخوانی شده و بطور کامل جوش می‌‌خورند تا استخوان جمجمه مستحکم شود. همچنین استخوان‌های سر در نوزاد در محلهایی به نام فونتانل یا ملاج به هم می‌‌رسند، در واقع فونتانل محل رسیدن چند استخوان به یکدیگر است که در لمس قوام شل تری داشته و حتی گاهی دارای ضربان قابل مشاهده می‌‌باشد.

فونتانل  یا ملاج در انسان، دو عدد بوده یکی در پشت سر قرار داشته و دیگری در بالای سر است، که هر کدام در زمان خاص خود بسته خواهند شد، این زمان در مورد فونتانل قدامی  بسیار دیرتر از فونتانل خلفی خواهد بود، اما تا قبل از فرا رسیدن این زمان، در واقع وظیفه اصلی فونتانل‌‌ها تامین فضای لازم برای افزایش رشد استخوان‌ها و اندازه دور سر است. همزمان با رشد مغز کودک استخوان‌ها نیز از سمت محل اتصال به یکدیگر و در محل فونتانل‌‌ها و همچنین در سطح رشد نموده و علاوه بر بزرگ شدن استخوان جمجمه و فرم ظاهری سر، به مغز نیز اجازه رشد می‌‌دهند. 

رشد غیر طبیعی مغز و جمجمه 

گاهی فونتانل‌‌ها بسیار کوچک‌تر و یا بزرگتر از حد عادی هستند، خیلی زودتر و یا دیرتر از زمان مناسب خود، بسته می‌‌شوند، شیارها و درزهای بین استخوانی نیز ممکن است زودتر از زمان عادی و یا بصورت غیر قرینه بسته شوند و یا به اصطلاح عوام جوش بخورند، این حالت موجب می‌‌شود تا رشد استخوان جمجمه در یک یا چند جهت با محدودیت مواجه شود و بنابراین شکل سر شیرخوار نامتقارن و یا غیرطبیعی خواهد شد.

ممکن است جمجمه بیش از حد کوتاه ، بیش از حد پهن یا بیش از حد بلند گردد؛ تمامی این حالاتی که ذکر شد، علاوه بر تاثیر بر زیبایی کودک به لحاظ اثر روی رشد مغز و تکامل آن اهمیت بسیار بالایی دارند. همچنین ممکن است صورت شیرخوار (بویژه پیشانی و کاسه چشم‌‌ها) غیر قرینه گشته و گاهی سایر اجزای صورت مثل گوش ، چشم، بینی، فک و چانه نیز دچار انحراف و عدم تقارن می‌‌گردد.

برای اندازه‌گیری دور سر نوزاد و شیرخوار باید از متری که کش نیاید استفاده نمود و بایستی متر را روی استخوان پیشانی، بالای ابروها و در پشت سر، روی برجستگی پس سری گذاشته و آن را اندازه‌گیری نمود. این اندازه در بدو تولد در یک نوزاد رسیده یا به اصطلاح ترم معمولا 35 سانتی‌متر است که گاهی 2 سانتی متر کمتر یا بیشتر بوده و طبیعی نیز می‌‌باشد، البته باید دانست دور سر در نوزادان نارس و یا به اصطلاح پرترم کمتر خواهد بود.

در سه ماه اول هر ماه 2 سانتی‌متر، و در مجموع  6 سانتی‌متر و در سه ماه دوم، هر ماه 1 سانتی‌متر، و در مجموع 3 سانتی‌متر و در شش ماه دوم نیز کلاً 3 سانتی‌متر به دور سر اضافه می‌‌شود که مجموعاً در سال اول، 12 سانتی متر به دور سر نوزاد افزوده خواهد شد. در سیر مراقبت رشد شیرخوار لازم است دور سر او تا پایان 2 سالگی، هر ماه بطور دقیق اندازه‌گیری شده و ثبت گردد، البته در مواردیکه افزایش این عدد بیشتر و یا کمتر از حد مجاز باشد، ممکن است فواصل این اندازه‌گیری به 15 روز یکبار کاهش یابد.

مشكلات اندازه دورسر 

در اینجا برخی اشکالاتی که در اثر اندازه‌گیری دقیق دور سر بطور زودرس قابل کشف هستند؛ بیان می‌‌شود.

میکروسفالی: به کوچکی دور سر (براساس معیارها و جداول خاص کتب کودکان)  گفته می‌شود. این اشکال می‌تواند ناشی از كوچكی سایز مغز و در نتیجه کاهش رشد استخوان جمجمه و یا ناشی از کوچکی خود استخوان جمجمه باشد، که علت آن در حالت اول اختلالات سیستم عصبی مركزی شامل عفونت‌های مادرزادی، آنسفالوپاتی آنوكسیك یا اختلالات دژنراتیو مغزی و یا در حالت دوم زود بسته شدن شیارهای مغزی می‌باشد. بدیهی است در مورد گروه دوم درمان جراحی خواهد بود.

ماکروسفالی: بزرگی بیش از حد سر را می‌‌رساند که در برخی بیماران بعلت افزایش رشد استخوان‌های جمجمه به علل مختلف، و یا ناشی از افزایش رشد نسج داخلی مغز می‌‌باشد، بزرگی مغز خود می‌‌تواند ناشی از اشکالاتی همچون هیدروسفالی، بیماریهای متابولیك یا وجود توده در مغز باشد و نیاز به بررسی‌‌های بیشتر دارد.

در برخی موارد باید دقت داشت که در برخی خانواده‌‌ها؛ دور سر تعدادی از اعضای آن خانواده بزرگتر از حد معمول است، بدون اینکه هیچ مشکل و یا تاخیر تکاملی وجود داشته باشد.

هیدروسفالی: منظور تجمع بیش از حد مایع موجود در سیستم داخلی مغز است که بدلیل انسداد در یک قسمت اتفاق افتاده است، که علاوه بر بزرگ بودن اندازه دور سر می‌‌تواند باعث بروز برخی علائم دیگر از جمله سر درد و بیقراری، استفراغ و... همچنین علایمی در حالت ظاهری کودک نیز بشود. برای درمان این عارضه از  جراحی یا  درمان‌‌های دارویی لازم استفاده می‌‌شود.

سایر موارد نادرتری که در اثر این اشکالات پیش می‌‌آیند عبارتند از:

جمجمه قایقی شکل: بسته شدن زودرس درز طولی علت آن است که جمجمه دراز و باریک می‌‌شود.

جمجمه کوتاه: در اثر بسته شدن زودرس درز عرضی جلوئی در دو طرف جمجمه بوجود می‌‌آید که جمجمه کوتاه و پخ می‌‌شود.

جمجمه مثلثی: در اثر بسته شدن زودرس درز پیشانی جمجمه در ناحیه پیشانی مثلتی  و نوک تیز می‌‌شود.

جمجمه مورب: بسته شدن زودرس درز عرضی جلوئی در یک طرف جمجمه باعث می‌‌شود که جمجه کج و غیر قرینه شود.

لازم به ذکر است تشخیص این حالات توسط پزشک با استفاده از تصویر‌برداری‌های لازم صورت گرفته و درمان آنها اغلب جراحی خواهد بود.