مشكلات گفتاری كودكم را چگونه برطرف كنم؟
همزمان با بالا رفتن سطح آگاهی خانواده‌ها، اهمیت علم گفتار درمانی بیش از پیش روشن شده، چه بسا كودكانی كه در طی دهه‌های گذشته مشكلات گفتاری داشتند ولی خانواده‌ها به علت عدم آگاهی، كمتر در جهت رفع این مشكل برمی‌آمدند. این مسئله باعث می‌شد كودك در سنین مدرسه احیانا مورد تمسخر همسالان خود قرار گیرد كه متعاقب آن گوشه‌گیری كودك، عدم پیشرفت تحصیلی و مشكلات بعدی را به دنبال داشت. در حال حاضر والدین به خوبی مطلع هستند كه این مشكلات با مشاوره و كمك گرفتن از متخصص گفتار و زبان براحتی قابل حل است.
با توجه به اهمیت این موضوع پای صحبت خانم مریم تقی‌زاده، كارشناس گفتار درمانی (آسیب‌شناس گفتار و زبان)، مربی دانشكده توانبخشی می‌نشینیم تا نحوه ارزیابی، درمان و مشاوره بیماران را از زبان ایشان جویا شویم.
در ابتدا لطفا درباره اهمیت گفتار و زبان مقدمه‌ای را بفرمایید؟
انسان‌ها برای بیان عواطف و احساسات، افكار و اندیشه‌ها و انتقال اطلاعات و تجربیات از زبان و ارتباط استفاده می‌كنند. استفاده از زبان، منجر به انتقال اطلاعات و آگاهی‌ها بین نسل‌ها می‌شود. زبان وسیله یادگیری انسان است. همچنین اجازه برنامه‌ریزی و یافتن راه حل مشكلات را می‌دهد. زبان و رشد سریع آن در كودك، دستاورد با ارزشی است كه در مسیر كلی رشد او به ویژه رشد اجتماعی نقش اساسی دارد.
با شروع گفتار، كودك وارد دنیای جدیدی می‌شود. زبان به او این امكان را می‌دهد كه با وارد شدن به اجتماع بزرگ، از یك سو خود را به دیگران بشناساند و از سوی دیگر، دیگران را بشناسد و به تدریج از حالت خود محوری كه ویژگی دوران كودكی است رو به اجتماعی شدن بگذارد. از دیدگاه آسیب‌شناسی گفتار و زبان، بین تعریف گفتار و زبان تفاوتی وجود دارد:
زبان: سیستمی از نشانه‌ها مانند صداهای گفتاری، حركات بیانگر دست و حروف است كه برای تبادل پیام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
گفتار: عبارتست از صورت بالفعل زبان. در واقع، آنچه كه از شنونده به صورت پیام منعكس می‌شود، گفتار است.
چه عواملی در رشد زبان و گفتار موثر می‌باشند:
1- سیستم شنیداری طبیعی:
گفتار از طریق شنیدن به دست می‌آید و كودكی كه كم‌شنواست یا در جهت‌یابی شنیداری یا تمیز شنیداری مشكلاتی دارد، اغلب در رشد گفتار و زبان، تاخیری را نشان خواهد داد.
2- سلامت فیزیكی و عاطفی:
بیماری فیزیكی و عاطفی انرژی را تحلیل می‌برد، ارتباط اعضای خانواده‌ها را محدود كرده و از اكتشاف حسی – حركتی و رشد استقلال جلوگیری می‌كند.
3- بلوغ عصبی – حركتی:
گفتار یك عمل حركتی سریع و پیچیده است و نیاز به هماهنگی عصبی بسیار ظریف دارد؛ بنابراین تاخیر در مهارت‌های حركتی، باعث تاخیر در رشد گفتار می‌شود.
4- ظرفیت هوشی طبیعی:
برای به دست آوردن زبان، كودك باید ظرفیت استفاده از نمادها را داشته باشد. برای استفاده از نمادها به طور مناسب، باید عملكردهای شناختی دیگر، شامل توجه كردن، شناسایی، ایجاد ارتباط، تعمیم و ذخیره آیتم‌ها در حافظه را انجام دهد.
5- محیط پرورشی (تغذیه‌ای) و تحریكی مناسب:
كودك باید یك ارتباط مثبت عاطفی با مادر (مراقب) داشته باشد، حداقل از یك مدل و الگوی مناسب استفاده كند و همچنین فرصت‌هایی برای اكتشاف داشته باشد تا بدین‌ترتیب برای برقراری ارتباط بیشتر، تحریك شود.
6- جنسیت:
در بین كودكان و نوزادان رشد زبان در دختران بیشتر است و زودتر از پسران سخن گفتن را آغاز می‌كنند.
7- تعداد افراد خانواده:
تك فرزندها یا كودكان متعلق به خانواده‌های كم جمعیت معمولا به دلیل اینكه والدین آن‌ها دارای وقت بیشتری برای آموزش گفتار به كودك می‌باشند، زودتر شروع به صحبت می‌كنند.
8- تماس با همسالان:
تماس بیشتر با همسالان و تلاش در جهت پذیرفته شدن به عنوان عضوی از گروه آنان، انگیزه كودك را برای یادگیری گفتار، افزایش می‌دهد.
علاوه بر موارد فوق در تمامی مقاطع سنی از نقش رسانه‌های گروهی (مثل رادیو و تلویزیون) نیز در رشد گفتار و زبان نمی‌توان غافل شد.
رشد حركتی چه تاثیری را بر روی رشد شناختی و اجتماعی می‌گذارد؟
نوزادی كه تازه به دنیا آمده و در بستر خود آرمیده است، نه تماس با اشیاء دارد و نه حركت و جابجایی و نه فعالیتی نظم یافته و فقط زمانی برخورد با محرك‌های تازه برای او امكان‌پذیر است كه مادرش او را با در آغوش گرفتن و به این سو و آن سو بردن كمك نماید. اگر این محدودیت ادامه یابد، در بسیاری از جهات رشد، از جمله رشد شناختی، ركود و توقف جبران‌ناپذیری را باید انتظار داشت. ولی كودك به مرور دست به فعالیت‌های حركتی زده، با اشیای تازه تماس پیدا كرده و به محیط اطراف خود سر می‌كشد، در نتیجه به تدریج نكات تازه‌ای برایش روشن شده و در شناخت او از خود و محیط، پیشرفت‌های زیادی حاصل می‌شود. به موازات رشد كودك در جهات حركتی، استقلال بیشتری در او ایجاد می‌شود و همچنانكه نیاز او به دیگران كم می‌شود، توانایی او در ایجاد روابط اجتماعی با همنوعان افزایش می‌یابد و از این راه می‌تواند هرچه بیشتر وارد اجتماع بزرگتر شده و نقش‌های اجتماعی را ایفا كند.
به چه دلایلی رشد گفتار و زبان به تاخیر می‌افتد؟
دلایل زیادی برای تاخیر در رشد گفتار و زبان وجود دارد:
الف- عقب ماندگی ذهنی: یكی از عمده‌ترین علت‌ها برای اختلالات رشدی می‌باشد.
ب- مشكلات جسمی:
1- ناشنوایی یا كم شنوایی: كودك با مشكل شنوایی، ممكن است در درك یا تقلید و استفاده از زبان مشكل داشته باشد.
2- نابینایی یا كم‌بینایی: مشكلاتی را در برخی از سطوح زبانی ایجاد می‌كند.
ج – مشكلات عاطفی و روانی.
د- ضایعات مغزی: مانند CP (فلج مغزی).
هـ- محرومیت‌های محیطی: بیماری یا مشكلات خانوادگی ممكن است رشد گفتار را به تعویق بیاندازد.
چه علائمی هشداردهنده تاخیر در رشد گفتار و زبان می‌باشند؟
اگر شما نگران رشد گفتار و زبان كودك خود هستید، برخی مسائل وجود دارند كه می‌توانند در این رابطه به شما كمك كنند. نوزادی كه آواسازی نمی‌كند و به صداها پاسخ نمی‌دهد، باید مورد بررسی قرار گیرد. در سنین 24-12 ماهگی اگر والدین موارد زیر را درباره كودك مشاهده كردند، حتما با یك متخصص گفتار و زبان مشورت نمایند:
- استفاده نكردن از اشارات (مثلا بای‌بای نكردن).
- به جای استفاده از گفتار، از اشاره استفاده كند.
- در تقلید صداها مشكل داشته باشد.
- در سنین بالاتر از 2 سالگی خانواده‌ها در مواجهه با موارد زیر می‌توانند با متخصص گفتار و زبان مشورت كنند:
- كودك تودماغی صحبت می‌كند.
- كودك فقط صداهای خاصی را می‌گوید یا لغاتی را به صورت تكراری بیان می‌كند.
- فقط گفتار یا اعمال را تقلید می‌كند و خودش نمی‌تواند كلماتی را به صورت خودانگیخته تولید كند.
- دستورات ساده را نمی‌تواند دنبال كند.
- مشكلات گرامری دارد؛ جمله را كامل بیان نمی‌كند (برای مثال فعل را نمی‌گوید).
- تعداد كلمات محدودی را بیان می‌كند.
- نسبت به آنچه كه در این سن از او انتظار می‌رود، در فهمیدن و درك مسائل با مشكل روبه‌رو است.
آسیب‌شناس گفتار و زبان (گفتار درمانگر) چه كمكی به والدین می‌كند؟
اگر والدین یا پزشك متخصص كودك حدس بزنند كه كودك مشكل دارد، ارزیابی توسط متخصص گفتار و زبان ضروری به نظر می‌رسد. آسیب‌شناس گفتار و زبان، گفتار كودك و مهارت‌های زبانی وی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در طول مشاهده كودك از آزمون‌های استاندارد شده استفاده می‌كند.
گفتار درمانگر چه مواردی را ارزیابی می‌كند؟
- كودك شما چه چیزهایی را درك می‌كند؟
- كودك چه كلمات یا صداهایی را بیان می‌كند؟
- آیا كودك برای ارتباط با شیوه‌های دیگری مثل اشاره، حركات و تكان دادن سر تلاش می‌كند؟
- ساختار و عملكرد اندام‌های گفتاری (حركت، قدرت و سرعت) در كودك چگونه است؟
در صورتی كه آسیب‌شناس گفتار و زبان تشخیص دهد كودك نیاز به گفتار درمانی دارد، همكاری والدین چگونه است؟
همكاری والدین بسیار مهم است، ایشان می‌توانند جلسات درمانی را مشاهده كرده و یادبگیرند. همچنین گفتار درمانگر به والدین آموزش می‌دهد كه چگونه در خانه با كودك كار كرده تا مهارت‌های گفتار و زبان كودك پیشرفت نماید.
برای تشویق رشد گفتار و زبان كودك چه فعالیت‌هایی لازم است؟
- توجه كامل نسبت به گفته‌های كودك نشان دهید.
- به كودك در دنبال كردن دستورات دو یا سه قسمتی كمك كنید (مثال: لیوان آب را بیاور).
- درباره آنچه از تلویزیون مشاهده می‌كند، صحبت كنید. این كه چه حدس‌هایی می‌زند و بعدا ممكن است چه اتفاقی بیفتد. درباره شخصیت‌ها صحبت كنید كه آیا شاد هستند یا غمگین.
- از كودك بخواهید چیزی را توصیف كند و در این راستا راهنمایی‌ها و سرنخ‌هایی به كودك بدهید، به عنوان مثال، آن سرد است، شیرین است، من طعم توت‌فرنگیش را دوست دارم (بستنی).
- در حالی كه برای خرید به مغازه می‌روید، درباره آنچه كه می‌خرید با كودك گفتگو كنید. در مورد اندازه، شكل و وزن پاكت‌ها با كودك صحبت كنید.
- با او در مورد فعالیت‌های روزانه صحبت كنید؛ مثلا در حالی كه در آشپزخانه هستید، كودك را تشویق به نام بردن وسایل آشپزخانه نمایید. درباره انواع غذاها، رنگ و مزه آن‌ها صحبت كنید. اینكه غذاها چگونه تهیه می‌شوند، چه غذاهایی را دوست دارد و چه غذاهایی را دوست ندارد. در حین صحبت كردن با كودك تاكید بیشتری روی حروف اضافه و ساختار گرامری نمایید.
- روی طبقه‌بندی و توضیح مقوله‌ها كار كنید. چیزی را كه در زیر گروه یك سری از اشیای همسان قرار نمی‌گیرد با كودك بگویید (مثال «كفش» با «سیب و پرتقال» در یك گروه قرار نمی‌گیرند؛ زیرا كفش، میوه نیست و شما نمی‌توانید آن را بخورید).
